25 jaar na de genocide in Rwanda. Deel 5: Tegenstellingen vandaag en een marxistisch antwoord erop

Hoe het kapitalisme barbarij creëerde in het gebied van de Grote Meren…

Vijfentwintig jaar geleden vond in Oost-Afrika een gebeurtenis van ongekende en historische gruwel plaats: de genocide op Tutsi’s en de slachting van gematigde Hutu’s. De genocide vond plaats voor de ogen van de wereldmedia. Barbaarsheid op industriële schaal veroorzaakte op amper drie maanden – van april tot juni 1994 – de dood van 800.000 tot een miljoen mensen. Vijfentwintig jaar later kijken we terug op de oorzaken en gevolgen van deze genocide voor Rwanda en de hele regio. We publiceren dit dossier in vijf delen: van de periode voor de kolonisatie tot vandaag.

Dossier door Alain Mandiki

• Deel 1: Rwanda vóór kolonisatie
• Deel 2: Kolonisatie en dekolonisatie van Rwanda
• Deel 3: Tweede Republiek, burgeroorlog en de genocide van 1994
• Deel 4: Rol van het imperialisme en de periode na de genocide

Deel 5 (slot). Tegenstellingen in Rwanda vandaag en een marxistisch antwoord erop

Na de genocide kwam in Rwanda het Rwandese Patriottische Front (RPF) aan de macht. Om de stabiliteit van zijn regime te handhaven, vocht het RPF tegen de etnische verdeeldheid die het van het vorige regime had geërfd. De vermelding van etniciteit werd van de identiteitskaart verwijderd, scholen werden voor iedereen geopend en weeskinderen werden vrijgesteld van inschrijvingsgeld. Maar de tegenstrijdigheden van het kapitalistische regime hebben de wederopbouw van de samenleving ongedaan gemaakt. De internationale hulp heeft de slachtoffers in de steden en dorpen niet bereikt. De politieke herinnering aan de genocide werd door het regime in beslag genomen. Enerzijds om elke interne oppositie het zwijgen op te leggen en anderzijds om de internationale gemeenschap in diskrediet te brengen als het gaat om het bekritiseren van het regime: het regime kan op elk moment het schrikbeeld oproepen van imperialistische betrokkenheid of passiviteit van anderen tijdens de genocide.

De detribalisering van de samenleving heeft niet geleid tot een democratische machtsdeling. In feite zijn er nieuwe tegenstrijdigheden ontstaan. De Batutsi’s rond Kagame die naar Oeganda geëmigreerd waren, hebben de macht teruggewonnen. En om hun macht op een andere basis dan ethnisme te vestigen, hebben ze de samenleving veranderd. Dit heeft geleid tot de toetreding van het land tot de Commonwealth in 2009 (1). Terwijl de meerderheid van de Rwandezen, naast het Kinyarwanda, Frans sprak, werd er alles aan gedaan om van het Engels de taal van het hoger onderwijs en de administratie te maken. Dit maakte het mogelijk om Engelstalige Tutsi-vluchtelingen dicht bij het regime te bevoordelen.

Paul Kagame, de sterke man van Rwanda

Onmiddellijk na het einde van de genocide werd op basis van de akkoorden van Arusha een regering van nationale eenheid gevormd rond president Pasteur Bizimungu (2), met Faustin Twagiramungu (3) als minister-president en Paul Kagame als minister en vice-president van Defensie. Ondanks deze zogenaamde machtsdeling namen het RPF en Kagame de teugels in handen. In 2000, na het aftreden van Pasteur Bizimungu, werd Kagame president van de Republiek.

Paul Kagame is sindsdien uitgegroeid tot Rwanda’s onbetwiste leider. Hij slaagde erin het nieuwe regime te stabiliseren en de steun van de Amerikaanse, Canadese en Britse leiders voor zich te winnen. Hierdoor heeft het regime kunnen profiteren van de instroom van directe buitenlandse investeringen, maar ook van enorme ontwikkelingssteunfondsen. Kagame slaagde erin zich te profileren als “de man van het ogenblik”. Hij is erin geslaagd een beeld te geven van een modern en verzoend Rwanda: de gendergelijkheid wordt gerespecteerd in het Huis van Afgevaardigden; de strijd tegen corruptie is hardnekkig, vooral tegen de vijanden van het regime; de hoofdstad Kigali is goed onderhouden en veilig; de strijd tegen afval en het verbod op plastic dateert uit 2004 (4).

Paul Kagame dankt zijn status als sterk man ook aan de manier waarop hij omgaat met tegenstand. Hij aarzelt niet om zijn tegenstanders niet alleen in Rwanda zelf te liquideren, maar ook buiten het land, met name in Zuid-Afrika, waar enkele recente tegenstanders van zijn regime hun toevlucht hebben gezocht (5). Een Canadese journaliste moest onder bescherming van de Belgische Staatsveiligheid worden geplaatst omdat zij door Rwandese huurlingen werd bedreigd voor haar onderzoek (6). Nadat Kagame president van de republiek was geworden, werd de voormalige president Bizimungu tussen 2004 en 2007 om politieke redenen door het regime gevangen gezet en dankte hij zijn vrijlating alleen aan een presidentieel pardon (7). De voormalige premier Twagiramungu werd ook een tegenstander van het regime stelde en de hegemonie van de “enige RPF-partij” aan de kaak (8). Kagame heeft deze hegemonie kunnen opbouwen door een referendum dat grotendeels door het regime werd gewonnen. Het leidde in 2015 tot een wijziging van de grondwet in 2015. Dit maakte het voor Kagame mogelijk om na de twee toegestane termijnen, die in 2017 zouden aflopen, opnieuw deel te nemen aan de presidentsverkiezingen. Mogelijk kan Kagame vijf opeenvolgende termijnen president blijven: dat is tot in 2034. (9)

De manier waarop Kagame het regime heeft gestabiliseerd is ook veelzeggend. Om te voorkomen dat daders van de genocide weer voet aan de grond krijgen in Rwanda, voerde het RPF oorlog in het naburige Congo waar het na de val van Mobutu in 1997 een regimewisseling steunde. Hij vestigde zich in Oost-Congo en profiteerde van deze militaire situatie om Congolese mineralen en land te exploiteren, samen met Amerikaanse, Britse en Canadese multinationals. Dit droeg bij aan de twee oorlogen in Oost-Congo en de moordpartijen daar. Het heeft ook bijgedragen aan de destabilisering van de hele regio, waar Oeganda en Rwanda strijden om de hegemonie. (10)

Rwanda: modelstudent van het IMF

Dankzij het herstel van de stabiliteit en de economische ontwikkeling wordt Rwanda momenteel beschouwd als de modelstudent van het Internationaal Monetair Fonds (IMF), wat resulteert in nieuwe kredietlijnen voor het land (11). De economische cijfers van Rwanda zijn indrukwekkend, met een jaarlijkse groei van 7%. Kagame’s Rwanda weet haar imago goed te verkopen en slaagt er zelfs in om te investeren in “softpower”, bijvoorbeeld door een reclamebijlage te kopen op de mouw van de truitjes van de voetbalploeg Arsenal. (12)

Maar dit kan de tegenstrijdigheden niet verhullen die onder het oppervlak van de Rwandese economie liggen. Het klopt dat Rwanda in 2018 een groei van 8,6 procent van het BBP heeft gekend en volgens de cijfers van het IMF sinds het begin van deze eeuw gemiddeld bijna 8 procent per jaar. Dit is een hoog groeipercentage, deels als gevolg van een inhaalbeweging, na jaren van grote moeilijkheden. Maar het is ook een groei die gestimuleerd werd door grote buitenlandse investeringen en door de exploitatie van “bloedmineralen” in Oost-Congo (13). Bovendien is enige nuance nodig: in 2018 bedroeg het BBP van het land 9,5 miljard dollar voor een bevolking van meer dan 12 miljoen inwoners, wat het BBP per hoofd van de bevolking op bijna 800 dollar per persoon brengt, en dus een inkomen van ongeveer 2,2 dollar per dag. (14) Dat is maar een gemiddelde, mechanisch berekend. Zoals we kunnen zien, moet alles nog gedaan worden, vooral omdat de verdeling van de rijkdom fundamenteel ongelijk blijft.

Er was veel discussie over armoedebestrijding onder het Kagame-regime. In augustus 2019 kondigde de Financial Times aan dat Rwanda zijn armoedestatistieken had gemanipuleerd in 2015, het jaar van de grondwetswijziging (15). Recente cijfers wijzen erop dat de ongelijkheid niet is afgenomen, maar toegenomen. Het lijkt er zelfs op dat de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) in sommige delen van het land voedselverstrekking moest doen om hongersnood te voorkomen (16). 37% van de Rwandese kinderen lijdt aan chronische ondervoeding. Op het platteland blijkt de door het IMF bepleite “groene revolutie” rampzalig te zijn. (17) 70% van de percelen is minder dan 1 hectare (18) groot, een grootte waarvan een familie niet kan overleven.

Dit illustreert een proces van versnippering van het land dat nog steeds toeneemt. De tegenstrijdigheden van het privé-eigendom op het land werken in beide richtingen: enerzijds concentratie en anderzijds fragmentatie. De combinatie van beide processen leidt tot grondconflicten die de spanningen tussen de plattelandsbevolking doen toenemen.

Aan de andere kant zijn we getuige van een belangrijke verstedelijking. Het fenomeen is tot nu toe onderschat. Het lijkt erop dat het aandeel van de stedelijke bevolking in 2015 26,5% bedroeg, tegenover 15,8% in 2002 (19).

Welke sociale laag en welk systeem kan de tegenstrijdigheden oplossen?

Het is duidelijk dat de sociale tegenstellingen in de Rwandese samenleving niet verdwenen zijn. Het nieuwe regime kan, in tegenstelling tot het verleden, niet op “etnische” kwesties spelen om zijn macht te behouden. Het regime van Habyarimana baseerde zijn legitimiteit op het feit dat het de “Hutu-meerderheidsvolk” vertegenwoordigde. Deze etnische verdeling van de samenleving was bedoeld om Batutsi’s te verwijderen uit machtsposities zonder werkelijk te voldoen aan de criteria van een democratische basisvertegenwoordiging. Het Kagame-regime, dat afkomstig is uit de aristocratische lagen van het voormalige regime, heeft er geen belang bij om deze theorieën opnieuw te gebruiken om zichzelf in stand te houden.

De bevolking betrekken bij etnische haat lijkt in Rwanda niet op de agenda te staan. Dit betekent niet dat dit probleem voorgoed is opgelost. Habyarimana’s vroegere regime werd verslagen maar niet geëlimineerd. Dankzij militaire steun van Frankrijk en het Mobutu-regime vestigde het zich in Oost-Congo. Aanhangers van dat regime zijn nog steeds georganiseerd, voornamelijk binnen de FDLR (Forces Démocratiques de la Libération du Rwanda, Democratische krachten voor de bevrijding van Rwanda), en beschikken over veel middelen door de exploitatie van mineralen zoals coltan, wolframiet en wolfraam. In Rwanda is het risico op een terugkeer naar etnische conflicten op korte termijn gering, maar gezien de tegenstrijdigheden in de Rwandese samenleving en de regio als geheel, kan dit niet worden uitgesloten. De FDLR is een van de bronnen van destabilisatie in de regio. Om het te verzwakken is nationalisatie en democratische controle van de minerale rijkdom door de sociale meerderheid het enige alternatief.

Een ramp van de omvang van 1994 is niet het meest waarschijnlijke scenario op korte termijn. Enerzijds omdat het huidige machtsevenwicht het niet toelaat en anderzijds omdat de nationale en internationale burgerij na de genocide van 1994 niet zal toestaan dat haar autoriteit op die manier wordt betwist. Toch zijn er nog steeds tegenstrijdigheden aanwezig onder het oppervlak. In de hele regio woeden landconflicten: in Rwanda, Burundi, Congo, de provincie Ituri en Oeganda. Dit tegen een achtergrond van sociale ongelijkheid en de handhaving van dictatoriale regimes. In dergelijke situaties kunnen centrifugale krachten en etnische tegenstellingen vruchtbare grond vinden.

De twee essentiële vragen blijven: welke sociale laag kan de situatie veranderen en met welk programma? Dit moet uiteraard worden gezien in de context van nieuwe golven van wereldwijde economische crises. In een recente studie over desindustrialisering in de neokoloniale wereld brengt het Centre Tricontinental (CETRI) (20) enkele interessante vaststellingen: “(….) het aandeel van de industrie in zowel de totale werkgelegenheid als het nationaal inkomen begint af te nemen tot een inkomen per hoofd van de bevolking dat veel lager ligt dan dat van de rijke landen: 700 dollar per hoofd van de bevolking in Afrika of India, vergeleken met 14.000 dollar in West-Europa. (….) Veel landen worden, zonder dat zij uit de industriële onderontwikkeling zijn gekomen, door de explosie van de zogenaamde informele activiteiten een diensteneconomie van lage of middelmatige kwaliteit met een lage productiviteit.” (21)

De auteurs gaan in het voorwoord van hun analyse verder met betrekking tot de gevolgen van deze desindustrialisering op sociaal en democratisch niveau: “Dus ja, de voortijdige desindustrialisering lijkt voor ons een negatieve evolutie (….). Naast economische overwegingen (….), heeft “ontwikkeling” zonder industrie over het algemeen regressieve kenmerken op sociaal, democratisch en ecologisch gebied. (….) Het werk in de fabrieken is ook bevorderlijk voor de ontwikkeling van het syndicalisme en het collectieve vermogen van de bevolking om collectief op te treden tegen economische en politieke oligarchieën.” (22).

Deze conclusies zijn van groot belang voor deze discussie, omdat ze belangrijke politieke lessen trekken:

• De wereldwijde crisis van het kapitalisme houdt verband met het feit dat het de ontwikkeling van de productiekrachten heeft gestopt. Verwikkeld in haar tegenstrijdigheden blijft zij de enige twee bronnen van rijkdom, menselijke arbeid en natuur, op een schadelijke manier exploiteren.
• Onder het kapitalisme zullen regio’s die in industrieel opzicht onderontwikkeld zijn, niet in staat zijn om politieke regimes in te stellen waar de democratische basisnormen worden gerespecteerd. In veel landen in Afrika worden er op een eerlijke manier verkiezingen gehouden. In periodes van instabiliteit is het organiseren van verkiezingen alleen al een overwinning voor de sociale beweging. Maar de organisatie van verkiezingen op zich is niet noodzakelijkerwijs een garantie voor democratie. In feite kan alleen de beheersing van het economisch beleid echte democratie garanderen. Hoe kunnen we het hebben over democratie in een gebied waar de toegang tot water, voedsel, elektriciteit, huisvesting en opleiding niet gegarandeerd is? Om dit te bereiken moet de sociale beweging in staat zijn zich te organiseren en collectieve actie te ondernemen. Veel democratische grondrechten ontbreken in de neokoloniale landen: vrijheid van meningsuiting, persvrijheid, recht van vereniging, recht op collectieve actie, erkenning van het vakbondsfeit, onschendbaarheid van het thuisland, recht om niet zonder reden te worden vastgehouden, recht op een eerlijk proces. Dit belemmert het vermogen tot weerstand en collectieve actie.
• Alleen de arbeidersklasse is in staat om de uitdagingen aan te gaan. Het kan dit vanwege zijn positie in het productiesysteem. De arbeidersbeweging heeft geen kapitaal en kan, om te overleven, haar arbeidskracht alleen verkopen aan kapitaaleigenaren die er waarde uit halen. De unieke positie van werkenden in de productieketen geeft hen de mogelijkheid om het productieproces te blokkeren tijdens een confrontatie met hun baas of de autoriteiten. Door deze gemeenschappelijke omstandigheden van uitbuiting en dit vermogen tot economische impact op de economie te delen, ontwikkelen werkenden praktijken van solidariteit en collectieve strijd tegen uitbuiting. In Engeland, vanaf 1830, promootte de “chartisten-beweging” democratische eisen om de sociaaleconomische problemen van de arbeidersklasse op te lossen. De burgerij heeft deze beweging streng onderdrukt en heeft haar antidemocratische karakter aangetoond. Het is een les die laat zien dat sociaaleconomische en democratische eisen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het is op basis van dit soort ervaring dat de socialistische theorie en het programma zijn ontwikkeld.
• Wat de natuur betreft, heeft de desindustrialisering tragische economische en ecologische gevolgen. De positie van Afrika in de wereldwijde waardeketen maakt van het continent een gebied dat grondstoffen produceert en dat voornamelijk gebaseerd is op de primaire sector. Dit zijn sectoren zoals olie, mijnbouw en landbouw die op kapitalistische wijze worden geëxploiteerd, dat wil zeggen, zonder langetermijnvisie en op een roofzuchtige manier voor het milieu. Het doel is om winst te genereren door de grondstoffen te verkopen aan de burgerij van de ontwikkelde kapitalistische landen, die met het grootste deel van de meerwaarde gaan lopen. De meest tragische gevolgen zijn ontbossing en bosbranden. De concentratie van productieve landbouwgrond en de versnippering van de grond leggen een enorme druk op de grond. Dit leidt tot ontbossing op basis van branden en een landbouwmethode die in deze context tragisch is voor het milieu. Om aan de sociale behoeften te voldoen, moet er een investerings- en productieplan komen dat een industriële infrastructuur vereist, wat sommige milieuactivisten die tegenwoordig tegen een dergelijke aanpak zijn ook mogen denken.

De taken van de arbeidersbeweging en van socialisten

Een deel van de arbeidersbeweging probeert zich te blijven baseren op de ervaring van collectieve strijd. De socialistische theorie, die de samenvatting is van 200 jaar strijd van de arbeidersklasse tegen uitbuiting, is rijk aan lessen en ervaringen voor iedereen die op zoek is naar alternatieven op het kapitalistische regime.

We bevinden ons in feite in het stadium van de discussie waarin de militanten van de socialistische arbeidersbeweging in Rusland voor de revolutie van 1917 zich bevonden. Voor de meeste marxisten in die tijd was een arbeiders-revolutie in Rusland niet mogelijk vanwege de economische achterstand van het land. De revolutie moest “noodzakelijk” beginnen in een industrieel ontwikkeld land. Er moest ‘noodzakelijkerwijs’ eerst een burgerlijke revolutie in Rusland plaatsvinden, om de taken te vervullen van de ontwikkeling van de productiekrachten die de basis leggen voor een toekomstige socialistische samenleving.

Trotski had hier al in 1905 op gereageerd met zijn theorie van “permanente revolutie” (23). Op internationaal vlak zijn de voorwaarden rijp voor een socialistische revolutie. De arbeidersbeweging in de industrieel achtergebleven landen moet dus de “burgerlijke” en de “arbeiderstaken” van de revolutie op zich nemen, in één en dezelfde beweging. Maar een dergelijke revolutie kan alleen slagen als ze op nationaal niveau begint en eindigt op het internationale terrein. Daartoe hebben de arbeidersklasse en de onderdrukte lagen van de bevolking behoefte aan nationaal maar ook internationaal georganiseerde arbeiderspartijen, om hen te helpen bij hun machtsovername.

De ontwikkeling van een jonge en stedelijke arbeidersklasse in Rwanda is een kans om een dergelijke klassenorganisatie in de regio op te bouwen. Het is duidelijk dat dit proces van het opbouwen van revolutionaire krachten niet lineair is en tot op zekere hoogte afhankelijk is van het bestaan van revolutionaire krachten die zich deze taken toebedelen en zichzelf opbouwen. Het is in die zin dat de LSP, met haar internationale organisatie, een bijdrage wil leveren aan de strijd in de regio.

Voetnoten

1. http://www.rfi.fr/contenu/20091129-le-rwanda-le-commonwealth.
2. Lid van het RPF. Zijn oom, een kolonel van de Rwandese strijdkrachten (FAR), was door het Habyarimana-regime vermoord na factiestrijd.
3. Lid van de Republikeinse Democratische Beweging (MDR) en schoonzoon van de president van de Eerste Republiek, Kayibanda, die door het regime van Habyarimana werd afgezet.
4. https://www.nouvelobs.com/planete/20180525.OBS7239/comment-le-rwanda-est-devenu-le-premier-pays-d-afrique-a-se-debarrasser-du-plastique.html.
5. https://www.lemonde.fr/afrique/article/2019/01/21/assassinat-de-l-ex-chef-des-renseignements-rwandais-des-liens-entre-les-suspects-et-kigali_5412364_3212.html.
6. https://www.rtl.be/info/monde/international/menacee-par-des-agents-rwandais-une-journaliste-canadienne-a-beneficie-de-la-protection-de-la-surete-de-l-etat-en-belgique-745142.aspx.
7. https://www.lemonde.fr/afrique/article/2007/04/06/l-ancien-president-rwandais-pasteur-bizimungu-a-ete-libere_892928_3212.html.
8. https://www.jeuneafrique.com/58929/archives-thematique/faustin-twagiramungu/
9. https://www.lemonde.fr/afrique/article/2015/12/19/le-rwanda-vote-la-revision-de-la-constitution-permettant-un-nouveau-mandat-pour-kagame_4835071_3212.html.
10. https://www.liberation.fr/planete/2000/07/21/kisangani-ville-martyre-de-l-occupation-etrangere_330760.
11. https://afrique.latribune.fr/economie/conjoncture/2017-01-09/le-rwanda-eleve-modele-selon-le-fmi.html.
12. https://www.jeuneafrique.com/563591/politique/polemique-sur-le-sponsoring-darsenal-par-le-rwanda-londres-reagit/
13. “En 2010, les exportations d’or, de coltan et de cassitérite par le Rwanda ont atteint plus de 30 % de ses exportations, derrière le thé et le café. Le Rwanda ne possède pourtant ces minerais qu’en infime quantité.” Gelezen in: https://www.lepoint.fr/monde/les-minerais-du-sang-passent-par-le-rwanda-05-01-2011-126866_24.php. Lees ook: https://www.franceinter.fr/emissions/geopolitique/geopolitique-03-aout-2018.
14. https://donnees.banquemondiale.org/pays/rwanda.
15. Financial Times, “Rwanda: where even poverty data must toe Kagame’s line”, 12/08/2019, https://www.ft.com/content/683047ac-b857-11e9-96bd-8e884d3ea203. In het Frans op: https://www.france24.com/fr/20190813-rwanda-manipulation-statistiques-pauvrete-economiques-financial-times?fbclid=IwAR1NgeOeX7g9Kfyx_c5MRQv3LFLLekbQ8HgSBskNESgHWpJE83h0cFVZnU0&ref=fb_i.
16. http://www.rfi.fr/afrique/20180606-miracle-mirage-rwandais-chiffres-economie-pauvrete-kagame.
17. https://www.alimenterre.org/rwanda-bilan-mitige-pour-la-revolution-verte
18. https://www.lemonde.fr/afrique/article/2018/06/14/au-rwanda-une-revolution-verte-a-marche-forcee_5315138_3212.html.
19. https://www.banquemondiale.org/fr/country/rwanda/publication/leveraging-urbanization-for-rwandas-economic-transformation.
20. Het Tricontinental Centre, opgericht in 1976 en gevestigd in Louvain-la-Neuve (België), is een “centrum voor studie, publicatie, documentatie en levenslang leren over ontwikkeling en Noord-Zuid relaties”. (cetri.be).
21. CETRI, “Quêtes d’industrialisation au Sud”, coll. Industrialisation – Alternatives Sud, coord. François Polet, XXVI – 2019 n°2, 06/2019, p. 9.
22. Idem, p. 11.
23. “2. Ten aanzien van de landen met een vertraagde burgerlijke ontwikkeling, dus vooral de koloniale en semikoloniale landen betekent de theorie van de permanente revolutie dat de volledige en uiteindelijke oplossing van haar taak om democratie en nationale bevrijding te realiseren, slechts mogelijk is door de dictatuur van het proletariaat als leidende kracht van het land, vooral van die van de boerenstand. (…) (10) Het vervolmaken van de socialistische revolutie binnen nationale grenzen is ondenkbaar. Omdat een van de fundamentele oorzaken van de crisis in de burgerlijke samenleving is, dat de productiekrachten die er door zijn gecreëerd, onverzoenbaar zijn geraakt met het kader van de nationale staat. Hieruit volgt enerzijds imperialistische oorlogen, anderzijds de utopie van een burgerlijke Verenigde Staten van Europa. De socialistische revolutie begint op het nationale toneel, ontvouwt zich op het internationale toneel en wordt beslist in de wereldarena. De socialistische revolutie wordt dus een permanente revolutie in een nieuwer en ruimere zin van het woord; zij wordt voltooid door de definitieve wereldwijde overwinning van de nieuwe globale samenleving.” Leon Trotski, De permanente revolutie, Hoofdstuk 10 “Wat is de permanente revolutie”