‘Godvergeten’ misbruik in de kerk, toxisch leiderschap, #MeToo
Rechts gaat in het offensief tegen feminisme en LGBTQIA+ rechten. De stroom van getuigenissen en schandalen stelt echter limieten aan die backlash. De documentaire ‘Godvergeten’ bundelde ongezien moedige getuigenissen over misbruik in de katholieke kerk. Het zorgde opnieuw voor een schok in de samenleving. Op hetzelfde ogenblik was er het terechte ontslag van de Spaanse voetbalcoach Rubiales na grensoverschrijdend gedrag. De documentaire ‘Russell Brand: in plain sight’ toonde dat Brands misogyne en groteske humor berust op persoonlijke ervaringen. Slachtoffers zwijgen niet meer.
door Arne Lepoutre uit maandblad De Linkse Socialist
Misbruik en victim blaming in de kerk
Wie ‘Godvergeten’ zag, vroeg zich waarschijnlijk af hoe dit kon vermeden worden. Is het mogelijk om dergelijk machtsmisbruik te bestrijden zonder de machtsstructuren in vraag te stellen? Jarenlang was de kerk een bron van machtsuitoefening: spiritueel, maatschappelijk, economisch en politiek. De kerk had controle over de gelovigen en een sterke invloed op de volledige samenleving.
Dit gaf aanleiding tot misbruik, niet in het minst tegen de meest kwetsbaren, waaronder kinderen en wezen. De daders kwamen ermee weg. Doofpotoperaties, van de kerk tot justitie, minimaliseerden het misbruik. Daders gebruikten hun macht niet alleen voor misbruik, maar ook om dit toe te dekken. Slachtoffers werden ontmoedigd om te getuigen, hun families werden geïntimideerd. Wie dachten ze wel dat ze waren tegenover die daders in machtsposities die zo’n groot maatschappelijk respect genoten?
Victim blaming is gegrond in machtsverhoudingen en minachting tegenover gewone mensen. De zelfverklaarde morele elite van priesters en bisschoppen werd de hemel in geprezen, ze voelden zich ontastbaar. Mensen gingen op de biecht bij priesters, die soms jarenlang misbruikers bleken te zijn.
Slachtoffers van misbruik staan op
Met #MeToo kwam er verandering. Slachtoffers van misbruik stonden op, ze voelden zich gesteund door het collectieve en groeiende feministische protest. Er moesten wel maatregelen genomen worden. Dat begon met sancties. Daar komen nu gedragscodes en meldpunten bij. Dit zijn belangrijke initiatieven die er zonder de moedige getuigenissen niet zouden zijn.
#MeToo-klachten worden soms voorgesteld als jaloezie van slachtoffers tegenover de aangeklaagde. Slachtoffers zouden proberen de aangeklaagde van zijn machtspositie te stoten. Onderzoek toont aan dat die mythe niet klopt: 97% van de klachten wegens verkrachting zijn terecht.
De vele getuigenissen over machtsmisbruik in het hoger onderwijs tonen de limieten van gedragscodes en meldpunten. Universiteitsmedewerkers gebruikten hun machtsposities om misbruik te plegen en slachtoffers het zwijgen op te leggen. Met de macht om carrières van doctoraatsstudenten te breken, was dat vaak mogelijk. Onzekere contracten waarbij een promotor beslist over hun toekomst, plaatsen slachtoffers in een erg onzekere positie.
‘Godvergeten’ toont dat misbruik bestrijden zonder de machtsstructuren aan te pakken onbegonnen werk is. Het is schandalig dat er nog steeds een enorme stroom van publieke middelen naar deze instelling gaat. Ondanks een sterk verminderde maatschappelijke positie blijft de kerk op die manier een erg machtige instantie. Tegelijkertijd blijven slachtoffers na al die jaren in de kou staan.
‘De mythe van normaal’
Sommigen beweren dat macht inherent menselijk is. Geschiedenis op school gaat over heroïsche leiders die op basis van overwinningen en wreedheden bijzonder machtig waren, van Caesar tot Napoleon. Gabor Maté, een Hongaars-Canadese arts, nuanceert die geschiedschrijving: “De mens heeft het grootste deel van de geschiedenis in kleine groepen van hoogstens tweehonderd geleefd. Bij jager-verzamelaars bleek weinig wreedheid voor te komen, tenzij de groep te groot werd of het territorium verdedigd moest worden. Vandaag zien we in grote steden niets dan onverschilligheid voor het leed van anderen.”
Wanneer hij gevraagd wordt of hij dit tribale leven niet verheerlijkt, antwoordt hij dat we niet moeten terugkeren naar die tijd, maar er wel uit kunnen leren. “We leren van kindsbeen af dat competitiviteit en egocentrisme naar succes leiden, maar vriendelijkheid en samenwerking sluiten veel nauwer bij onze natuur aan. We zijn de verbinding met onszelf kwijtgeraakt. We beschouwen competitiviteit en egocentrisme als normaal, maar die cultuur is tegennatuurlijk en schadelijk voor het individu. Dit is een toxische maatschappij.”
Dit is geworteld in het kapitalistische systeem van privaat bezit van de productiemiddelen gericht op winstmaximalisatie, waar enkel een kleine minderheid van kapitalisten belang bij heeft. Het disciplineren van de overgrote meerderheid van de bevolking is voor hen noodzakelijk, waarbij ze over verschillende middelen beschikken om dit te doen. Vroeger speelde de kerk daar een centrale rol in, vandaag onder meer aan ‘sociale’ media, reclame, onderwijs … Er worden tal van machtsrelaties opgebouwd, waarmee behalve disciplinering ook maatschappelijke aanvaarding van onderdrukking en uitbuiting ontstaat.
Machtsstructuren ontmantelen
Macht wordt genormaliseerd in elk aspect van ons leven: van onze opvoeding, de werkvloer tot intieme relaties. De vele sociale tekorten vandaag zorgen voor meer afhankelijkheid. Dure huurprijzen zorgen voor afhankelijkheid onder huisgenoten. Het grootste aandeel van seksueel misbruik vindt plaats binnen relaties, die vandaag in de overgrote meerderheid gekenmerkt worden door ongelijkheid en bijhorende macht.
Dit gaat samen met ideologische propaganda om ons ongelijkheid te doen aanvaarden. In het boek ‘De mythe van normaal’ beschrijft Gabor Maté hoe we het normaal vinden dat onderwijs als norm competitie en evaluatie heeft, in plaats van leren en ontspannen. Hij beschrijft hoe we constant geëvalueerd worden op ons uiterlijk, prestaties of intelligentie. Tegelijkertijd worden we voortdurend blootgesteld aan reclame en consumptiedruk die beweert dat een unieke identiteit en de best mogelijke levensstijl gewoon te koop zijn. Marx legde uit hoe we vervreemd zijn van onze jobs, de medemens en de natuur. Het kapitalisme maakt ons als mens niet langer deel van een mensheid, maar bouwt ons om tot individu.
In tegenstelling tot wat het kapitalisme ervan maakt, zijn onze behoeften niet beperkt tot zaken als voeding en een dak boven het hoofd. “Volwassenen hebben nood aan verbinding, zingeving, samenwerking, het gevoel deel uit te maken van een gemeenschap. Als een samenleving daar niet aan voldoet, veroorzaakt ze fysieke en mentale problemen.” Het kapitalisme werkt narcisme, egoïsme en geweld in de hand, wat de basis voor machtsmisbruik uitbreidt.
Een einde maken aan privileges verbonden met machtsposities is noodzakelijk om misbruik tegen te gaan. Eisen zoals die van de PVDA voor een halvering van de lonen van politici zijn een stap in de goede richting. Financiële onafhankelijkheid en voldoende gefinancierde publieke diensten, zijn essentiële eisen in de strijd tegen misbruik. Vanuit de strijd hiervoor kunnen we een krachtsverhouding opbouwen die verder gaat. De machtsstructuren van het kapitalisme ontmantelen, kan enkel door met de werkende klasse de democratische controle en het bezit over de aanwezige rijkdom over te nemen. Dat betekent een volledige maatschappijverandering.
