Door Chris Stewart en Keishia Taylor (Socialist Party, ISA in Ierland)
De afgelopen jaren hebben miljoenen jongeren en werkenden deelgenomen aan protesten tegen de klimaat- en ecologische crisis. Verwoestende bosbranden, hittegolven, droogtes, orkanen en overstromingen nemen overal ter wereld in frequentie en intensiteit toe. “System change, not climate change!” is de belangrijkste slogan geworden, een weerspiegeling van het gevoel dat we een fundamentele transformatie van de samenleving nodig hebben om een catastrofe te voorkomen.
Het is geen verrassing dat dit samengaat met een hernieuwde belangstelling voor de ideeën van Karl Marx en Friedrich Engels en hun kritiek op het kapitalisme. Zij stelden dat het kapitalisme gebaseerd is op uitbuiting, zowel van de arbeiders als van de natuur, en dat het onvermijdelijk milieucrises zou veroorzaken. Marx’ theorie dat het kapitalisme een “metabole kloof” creëerde tussen de menselijke samenleving en de natuur wordt gezien als een onmisbaar instrument om de crisis waarmee we vandaag worden geconfronteerd te begrijpen.
Metabolisme en natuurlijke cycli
Als materialist was Marx’ uitgangspunt dat de menselijke samenleving, die uit de natuur zelf is voortgekomen, diep verbonden is met de natuurlijke omstandigheden waarin wij leven. Marx schreef in 1844: “De mens leeft van de natuur’ betekent: de natuur is zijn lichaam, waarmee hij in voortdurende wisselwerking moet blijven om niet te sterven.” (1)
Marx en Engels bestudeerden destijds de nieuwste ontwikkelingen in de natuurwetenschap en erkenden dat de menselijke samenleving afhankelijk was van de dynamische en complexe systemen van de natuur, bestaande uit delicaat uitgebalanceerde natuurlijke cycli en circulaire processen die al het leven op aarde in stand houden. Deze natuurlijke cycli zijn in de loop van de geologische geschiedenis van de aarde ontstaan en gestabiliseerd. De mensheid, en de menselijke samenlevingen, hebben zich ontwikkeld door een “metabolische interactie” met deze natuurlijke cycli en processen; zij halen er voedsel, onderdak, kleding, energie en warmte uit en hebben op hun beurt een effect op de natuur.(2)
“De mens leeft van de natuur’ betekent: de natuur is zijn lichaam, waarmee hij in voortdurende wisselwerking moet blijven om niet te sterven.”
Marx in 1844
Deze cycli vormen het fundament waarop de hele menselijke samenleving, productie en cultuur zich ontwikkelen. De koolstofcyclus tussen de atmosfeer en de oceanen speelt een sleutelrol bij het reguleren van de temperatuur van de aarde. De voedingsstoffencyclus vult de bodem aan, waardoor het plantenleven kan blijven groeien waaruit wij voedsel en andere nuttige zaken halen. De circulatie van water door de atmosfeer is cruciaal om ervoor te zorgen dat zoet water door de aarde wordt gerecycleerd. Zonder dat water zou geen leven kunnen bestaan.
Dit zijn slechts enkele van de natuurlijke processen die cruciaal zijn voor de biogeochemie van de aarde tijdens het Holoceen, het meest recente geologische tijdperk waarin de menselijke beschaving is ontstaan. Marx erkende het belang van deze natuurlijke processen en stelde dat een duurzame relatie tussen de mensheid en de natuur wordt “voorgeschreven door de natuurwetten van het leven.”(3)
Kapitalistische tegenstellingen
Met de opkomst van de kapitalistische productiewijze een paar honderd jaar geleden, veranderde de manier waarop de menselijke samenleving met de natuurlijke wereld omging fundamenteel. Al in het midden van de 19e eeuw zagen Marx en Engels de groeiende tegenstelling tussen kapitalisme en natuur.
De opkomst van het industriële kapitalisme ging gepaard met revolutionaire wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen die de menselijke productiviteit enorm verhoogden. Marx en Engels erkenden dit systeem als historisch progressief ten opzichte van het feodale systeem dat eraan voorafging. Tegelijkertijd wezen zij op een aantal tegenstrijdigheden in de kern van het systeem, waardoor het snel een blok aan het been zou worden voor verdere ontwikkeling – met als gevolg sociale, economische en milieucrises.
Het kapitalisme is gebaseerd op het private bezit van de rijkdommen en hulpbronnen van de planeet door een klein aantal ondernemingen en superrijken. Hoewel het kapitalisme een wereldwijde arbeidsdeling heeft gecreëerd, waarbij de gezamenlijke inspanningen en vaardigheden van arbeiders over de hele wereld worden gebundeld, hebben deze arbeiders geen controle over de manier waarop dingen worden geproduceerd. In plaats daarvan sturen kapitalisten de productie uitsluitend op basis van winstmaximalisatie.
Winst wordt gemaakt door de arbeidskracht van arbeiders uit te buiten (door ze minder te betalen dan de waarde die ze produceren) en door grondstoffen aan de natuur te onttrekken. In dit systeem wordt de natuur behandeld als een ‘gratis geschenk’ (4) aan de bedrijven, iets dat op zichzelf geen waarde heeft totdat het wordt omgezet in grondstoffen voor productie.
Omdat kapitalisten op de markt met elkaar concurreren, zijn ze gedwongen om uit te breiden, te ontwrichten, te winnen en te exploiteren, waardoor elk aspect van ons leven eindeloos wordt gecommodificeerd. Het milieu wordt niet gezien als een inherente natuurlijke grens waarbinnen de mens moet leven, maar als een onuitputtelijke bron van winst, en de groei van het systeem vereist een voortdurend stijgende stroom grondstoffen en fossiele brandstoffen.
De intensiteit van de concurrentie betekent dat bedrijven moeten functioneren met winstcycli op korte termijn. Bedrijven die de winstkranen niet kunnen laten stromen, worden verslagen door concurrenten en gaan failliet. Dit betekent dat het systeem inherent kortzichtig is en niet verder kan kijken dan de onmiddellijke drang naar winstverhoging.
Maar dit kortzichtige streven naar winst komt in conflict met het vermogen van de natuur om zichzelf aan te vullen. Engels betoogde dat kapitalisten de neiging hebben om de gevolgen van de productie voor het milieu te negeren of te externaliseren, door het milieu te beschouwen als een eindeloze bron van materialen die moet worden uitgeput en een vuilnisbelt die moet worden vervuild.
Hij was er duidelijk over dat dit onvermijdelijk tot milieucrises zou leiden, omdat het streven naar winst kettingreacties in de natuur teweegbrengt, waardoor de natuurlijke bron van rijkdom wordt ondermijnd: “We moeten echter niet overdrijven als we het hebben over de menselijke overwinningen op de natuur. Voor elke overwinning neemt de natuur wraak.” (5)
De metabole kloof
De laatste jaren is er hernieuwde belangstelling voor Marx’ geschriften over de kapitalistische landbouw, waarin hij uiteenzette dat de voortdurende drang van het kapitalisme om winst te maken de levensondersteunende cycli van de natuur verstoorde. Hierdoor ontstond een “breuk” in het metabolisme tussen de menselijke samenleving en de natuurlijke wereld, die volgens hem de basis zelf van de menselijke samenleving bedreigde.
Hij kwam tot deze conclusie op basis van het werk van de Duitse chemicus Justus Von Liebig, die waarschuwde dat de industriële landbouw in Europa de nutriëntencyclus van de aarde verstoorde doordat voedingsstoffen in het voedsel van het platteland naar de steden werden vervoerd en later als vervuiling in zee spoelden, met als gevolg uitputting van de bodem en een opeenhoping van afval, en een explosie van ziekten in stedelijke gebieden (6). Het overmatig gebruik van kunstmest om dit te compenseren vernietigde “de blijvende bron van vruchtbaarheid” in de bodem, d.w.z. de organische complexiteit ervan.
De moderne agro-industrie en haar commodificatie van voedsel heeft op wereldschaal het soort metabolische verstoring gerepliceerd dat Marx in de 19e eeuw waarnam. In de neokoloniale wereld is de kapitalistische landbouw één van de belangrijkste aanjagers van ontbossing en verandering van landgebruik, waarbij uitgestrekte landschappen van monoculturen ontstaan, zoals palmolieplantages of gigantische veehouderijen voor bedrijven als McDonalds. Dit leidt tot extreme droogte door effecten op de watercyclus, vooral in het Amazonegebied, waar door ontbossing ook een enorme voorraad oude koolstof dreigt vrij te komen, wat de klimaatverandering nog verergert.(7)
Het tijdperk van de kapitalistische globalisering dwong veel landen voorrang te geven aan de teelt van handelsgewassen zoals koffie of katoen voor de export op de wereldmarkt, zelfs wanneer het klimaat niet geschikt is voor deze teelt. Dit heeft de zelfvoorziening in gevaar gebracht, geleid tot grotere voedselonzekerheid en het is een belangrijke oorzaak van bodemaantasting.
Door de grote vooruitgang die in de jaren ’50 en ’60 is geboekt op het gebied van veredelingstechnologieën is de tarweopbrengst op tien jaar tijd met twee derde en de rijstopbrengst met ongeveer een derde gestegen, maar dat gebeurde op basis van een massale toename van het gebruik van meststoffen en pesticides. Deze inspanning werd geleid door multinationals uit de Amerikaanse agro-industrie, die ernaar streefden een steeds grotere afhankelijkheid van hun producten te creëren. Intensief gepromoot in India, Mexico en andere neokoloniale landen hebben deze methoden geleid tot een ineenstorting van de natuurlijke vruchtbaarheid, waardoor een totale afhankelijkheid van enorme hoeveelheden synthetische meststoffen is ontstaan. Nu dragen verstoringen in de toeleveringsketen van dergelijke meststoffen bij tot een wereldwijde voedselcrisis.
Kunstmeststoffen zijn niet alleen schadelijk, maar ook beperkt als hulpbron. De voorraad fosfor op aarde – waarvan bijna 90% wordt gebruikt in de wereldwijde voedselvoorzieningsketen, voornamelijk in meststoffen – raakt in een alarmerend tempo uitgeput. Bij het huidige consumptieniveau zullen de bekende fosforreserves naar schatting over ongeveer 80 jaar uitgeput zijn (8). Het kapitalisme heeft het probleem van de bodemuitputting alleen maar op de lange baan geschoven en de crisis in elke fase verdiept.
Dezelfde mondiale processen hebben kleine en middelgrote boeren over de hele wereld in de schulden gedreven door de stijgende kosten van meststoffen en pesticiden. Dit heeft velen gedwongen hun bedrijf te sluiten en hen in steeds groter wordende sloppenwijken in de stad geduwd – een belangrijke factor achter de enorme protesten van boeren in India in de afgelopen jaren.
Zoals Marx zei: “De kapitalistische productie is dus alleen maar in staat de techniek en de combinatie van de maatschappelijke productieprocessen tot ontwikkeling te brengen, doordat zij gelijktijdig de bronnen van alle rijkdom ondergraaft: de grond en de arbeider.” (9)
De controle over het voedsel wordt steeds meer geconcentreerd in de handen van een klein aantal multinationals. Vier bedrijven controleren bijvoorbeeld ongeveer 90% van de wereldwijde graanhandel, en slechts tien bedrijven beheersen elk groot voedsel- en drankmerk ter wereld. De voedingssector is ook nauw verbonden met de financiële sector. Dit maakt de sector vatbaarder voor een kettingreactie, die absoluut catastrofale gevolgen zou hebben voor het menselijk leven.(10)
“De kapitalistische productie is dus alleen maar in staat de techniek en de combinatie van de maatschappelijke productieprocessen tot ontwikkeling te brengen, doordat zij gelijktijdig de bronnen van alle rijkdom ondergraaft: de grond en de arbeider.”
Marx
In dit systeem wordt voedsel niet in de eerste plaats geproduceerd om te voeden, maar om winst te maken. Dit betekent dat miljoenen mensen honger lijden ondanks de productiekrachten die bestaan om iedereen comfortabel te voeden. Op dit moment zijn bijvoorbeeld 828 miljoen mensen ondervoed en in 44 landen heerst een “alarmerend” niveau van honger, maar tegelijkertijd stapelt het graan zich op in de graansilo’s van de VS en Rusland omdat speculanten geen geld kunnen verdienen op de volatiele markten.(11)
Fabrieksmatige veeteelt is ook een enorme verspilling van grondstoffen, waaronder graan en water, en produceert 18% van de totale uitstoot van broeikasgassen.(12) De commercialisering van dieren vereist de meest brute omstandigheden die gericht zijn op het verhogen van de efficiëntie. Dieren worden gefokt in dicht opeengepakte stallen onder wrede en barbaarse omstandigheden. Ze worden selectief gefokt op de meest winstgevende eigenschappen, waardoor bijna genetisch identieke dieren ontstaan die vol met groeihormonen worden gestoken zodat ze zo snel mogelijk volwassen worden om de omzet te verhogen. Dit alles betekent dat fabrieksboerderijen ook enorme reservoirs zijn voor virussen die zich kunnen ontwikkelen en overslaan op mensen – een bijzonder gruwelijke metabolische kloof die het kapitalisme heeft gecreëerd.(13)
De planetaire kloof
Terwijl Marx’ geschriften over de metabole kloof betrekking hadden op de kwestie van landbouw en bodemuitputting, is sindsdien de kloof tussen de menselijke productie en de natuurlijke processen waarop die gebaseerd is, onmetelijk gegroeid.
Het kapitalisme vernietigt de ecosystemen van de aarde. Mineralen, voedingsstoffen en andere grondstoffen zijn opgezogen uit de natuur, terwijl de vervuiling weer is uitgebraakt in de grond, de zee en de lucht. In de afgelopen decennia heeft het kapitalisme zich naar alle uithoeken van de wereld uitgebreid en 50% van het land op aarde omgezet in landbouw, steden, wegen en andere infrastructuur, waardoor veranderingen in landgebruik zijn veroorzaakt die verantwoordelijk zijn voor 14% van alle broeikasgasemissies.(14)
Dit heeft geleid tot een ineenstorting van de biodiversiteit op aarde. Het kapitalisme heeft sinds 1970 bijna 70% van de populaties zoogdieren, vogels, amfibieën, vissen en reptielen uitgeroeid en de helft van alle insectenpopulaties verdwijnt (wat leidt tot een afname van bestuivers en dus van de voedselproductie).(15) Biodiversiteit is dialectisch verbonden met de omstandigheden van het klimaat – een stabiel klimaat heeft de voorwaarden geschapen voor het leven om zich te ontwikkelen en te diversifiëren, maar de diversiteit van het leven heeft ook het systeem aarde gestabiliseerd. Zonder die diversiteit zullen de levensondersteunende natuurlijke processen van de planeet in een crisis geraken.
Dit is slechts één van de vele baanbrekende veranderingen die het kapitalisme op de planeet heeft veroorzaakt. Klimaatwetenschappers verwijzen naar de periode sinds de jaren 1950 als de ‘Grote Versnelling’, waarin exponentiële ‘hockeysticks’ (zo genoemd vanwege hun vorm op grafieken) toenamen in de verbranding van fossiele brandstoffen, CO2-uitstoot, verzuring van de oceanen, uitsterven van soorten (en verlies van biodiversiteit in het algemeen), verstoring van de stikstof- en fosforcyclus, uitputting van zoet water, verlies van bossen en chemische vervuiling. Daarom wordt gesteld dat we het ‘Holoceen’ hebben verlaten en het ‘Antropoceen’ zijn binnengegaan – een nieuw geologisch tijdperk waarin de natuurlijke systemen van de aarde worden gedomineerd door menselijke invloeden.(16)
Wetenschappers waarschuwen nu dat ten minste vijf van de negen “planetaire grenzen” waarschijnlijk al zijn overschreden. Dit zijn wereldwijde milieuvoorwaarden die fungeren als een “veilige werkruimte voor de mensheid.” Wanneer ze worden overschreden, wordt een kantelpunt bereikt, dat een kettingreactie van klimaatchaos teweegbrengt die een systematische instorting van het milieu kan veroorzaken (het soort instorting dat zich voordeed tijdens de historische massa-extincties op aarde). Het overschrijden van deze grenzen kan een ‘point of no return’ inluiden, waarbij de systemen van de aarde onherstelbaar worden veranderd en in een crisis geraken totdat zij een nieuw evenwicht vinden dat ongetwijfeld minder geschikt is voor het overleven van de mens.(17)
Een systeem in verval
Volgens een evaluatie van het IPCC zijn 3,6 miljard mensen in de nabije toekomst zeer kwetsbaar voor de gevolgen van de klimaatverandering (vooral extreme hitte, zware regenval, droogte en bosbranden).(18) Tegelijkertijd versnelt het kapitalistische systeem – dat naar steeds meer winst snakt – zijn vernietiging van het milieu.
Alle tegenstrijdigheden van het systeem nemen toe en de crises die het creëert versterken elkaar: oorlog, economische crisis, klimaatverandering, hongersnood, massale ontheemding, enzovoort. Al deze crises komen voort uit het feit dat het privé-eigendom van rijkdom, grondstoffen en industrie, en de voortdurende winstaccumulatie door de kapitalistische klasse, in conflict komen met de behoeften van de mensheid en de planeet.
Laten we de energie-industrie als voorbeeld nemen. Ondanks hun greenwashing hebben de grote banken sinds 2015 zo’n 4,6 biljoen dollar in de fossiele brandstoffenindustrie gestoken (19) en zijn olie- en gasbedrijven van plan om tegen 2030 zo’n 4,9 biljoen dollar te besteden aan exploratie en winning in nieuwe velden.(20) Dat komt omdat fossiele brandstoffen – waarop een hele mondiale infrastructuur is gebouwd – op korte termijn veel meer winst opleveren dan een proces van jarenlange productieve investeringen in duurzame energie.
Het IPCC zegt dat tegen 2050 80% van de wereldwijde energievoorziening uit hernieuwbare bronnen zou kunnen komen. Dit zou nodig zijn om de broeikasgasconcentraties onder de 450 deeltjes per miljoen (ppm) te houden, het niveau dat volgens wetenschappers de veiligheidsgrens is waarboven klimaatverandering catastrofaal en onomkeerbaar wordt.(21) Maar dit is voor de markt onmogelijk. Een dergelijke overgang zou betekenen dat investeerders ongeveer 20 biljoen dollar aan onaangeboorde fossiele brandstoffen afschrijven die al op de markt worden verhandeld en door bedrijven als ‘futures’ worden aangehouden – zeer winstgevend vanuit het oogpunt van de markt, maar apocalyptisch voor de planeet als ze ooit worden gerealiseerd.(22)
Socialistische transformatie van de samenleving
De kapitalistische markt is totaal niet in staat om de ecologische crisis die zij heeft gecreëerd aan te pakken. Op basis van de private eigendom van de rijkdommen, grondstoffen en industrie is een geplande overgang naar duurzame productie onmogelijk. Kortzichtig winstbejag zal de crisis alleen maar verergeren, zoals is gebleken bij de Covid-crisis en met de talloze extreme weersomstandigheden.(23)
Om de crisis van het Antropoceen het hoofd te bieden, is er niets minder nodig dan een revolutionaire verandering, waarbij de economische en natuurlijke grondstoffen van de samenleving uit handen van de grote banken en bedrijven worden genomen en in democratisch publiek bezit komen. Alleen dan kunnen wij – de meerderheid van de arbeidersklasse – collectief de economische productie en distributie plannen om aan de menselijke behoeften te voldoen binnen de grenzen van de “planetaire grenzen”, en de enorme productiekracht van de mensheid aanwenden om de door het kapitalisme veroorzaakte metabolische kloof te helen.
Dit zou beginnen met massale investeringen in groene energie, openbaar vervoer, duurzame steden en stadsplanning, koolstofarme jobs, herstelprojecten en klimaatbestendige infrastructuur, terwijl ook de enorme hoeveelheden afval die inherent zijn aan het kapitalisme worden verminderd. Dit alles zou het menselijk welzijn enorm verbeteren en tegelijkertijd de milieuschade verminderen.
In een planeconomie, vrij van de greep van grote bedrijven en financiële speculanten, zouden we meer mensen efficiënter kunnen voeden met behulp van duurzame landbouwtechnieken en -technologieën; gewassen afstemmen op het lokale klimaat en ecosystemen, minder grondstoffen gebruiken, kwaliteitsjobs bieden en afval elimineren.
De enige kracht die dit kan bereiken, is de arbeidersklasse, die vandaag sterk georganiseerd is en verbonden door wereldwijde toeleveringsketens. Verenigd en in haar eigen belang strijdend voor een socialistisch programma, hebben de arbeiders de macht om de samenleving fundamenteel te veranderen, armoede, verspilling en moedwillige vernietiging uit te bannen en zo te komen tot wat Marx de “de definitieve oplossing van het antagonisme tussen mens en natuur en tussen mens en mens, de ware oplossing van het conflict tussen existentie en wezen” noemde. (24)
VOETNOTEN
- Zie: https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1844/manuscripten/1.htm
- Marx, ‘Het Kapitaal’, deel 1
- ‘Het Kapitaal’, deel 3, hoofdstuk 47. Zie: https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1894/kapitaal-3/47.htm
- ‘Het Kapitaal’ deel 3, hoofdstuk 44
- Friedrich Engels, ‘Dialectiek van de natuur’, zie: https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1883/natuur/8.htm
- zie: John Bellamy Foster, ‘Liebig, Marx and the Depletion of the Natural Fertility of the Soil’, www.monthlyreviewarchives.org
- Zie: Claire Asher, 5 Apr 2021, The nine boundaries humanity must respect to keep the planet habitable, www.ncronline.org
- Zie: MIT, Fighting Peak Phosphorus, web.mit.edu
- Zie de slotzin van dit hoofdstuk van ‘Het Kapitaal’ deel 1: https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1867/kapitaal/13.htm
- George Monbiot, The banks collapsed in 2008 – and our food system is about to do the same, The Guardian
- Zie: Dan O’Rourke, 19 October, ‘Global food crisis: How imperialism is the cause’, op www.socialistparty.ie
- FAO, Tackling climate change through livestock, www.fao.org
- Rob Wallace, 2016, Big Farms Make Big Flu, Monthly Review Press
- J. Brannberg en Bl. Serrano, ‘Hoe erg is het? De acute dreiging van de klimaatcrisis’, 27 oktober 2021, https://nl.socialisme.be/88366/hoe-erg-is-het-de-acute-dreiging-van-de-klimaatcrisis
- WWF, Living planet report 2022
- Foster, Holleman and Clark, 1 Jul 2019, Imperialism in the Anthropocene, www.monthlyreview.org
- Stockholm Resilience Centre, The nine planetary boundaries
- Adam Vaughn, 28 Feb 2022, Climate change causing widespread and irreversible impacts, says IPCC, New Scientist, www.newscientist.com
- Banking on the climate chaos: Fossil fuel finance report 2022, www.bankingonclimatechaos.org
- Global Witness, Entire $4.9 trillion investment in new oil and gas is incompatible with global climate goals
- IPCC, Renewables could provide 80% of global energy by 2050
- John Fullerton, The Big Choice, www.capitalinstitute.org
- Ryan Booker, 28 Feb 2021, Texas: Workers Freeze Due to Billionaire Greed, www.socialistparty.ie
- Karl Marx, ‘Particuliere eigendom en communisme ‘, https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1844/manuscripten/3.htm#eigendom
