Analyse door Clare Doyle
De afgelopen dagen is de crisis rond Oekraïne dieper geworden. De gevechten in het oosten van het land en de internationale sancties werden intenser. De VS en de Europese machten hebben leningen aan Russische staatsbanken onmogelijk gemaakt, stopten iedere wapenhandel met Rusland en bevroren de contracten voor de ontwikkeling van de oliesector in het land. Deze maatregelen werden door Rusland beantwoord door een verbod van een jaar op de import van voedsel uit Europa en de VS. Er werd al gezocht naar alternatieve bevoorrading uit Latijns-Amerika en Nieuw-Zeeland. Het Westers verbod op vluchten door een onderaannemer van Aeroflot die vanuit Krim opereert, leidde tot een discussie in de regering-Poetin over een mogelijk verbod op Europese en Amerikaanse vluchten boven Siberië, wat een hele reeks vluchten uren langer zou laten duren.
Deze ontwikkeling van handelssancties is een weerspiegeling van het escalerende conflict in Oekraïne zelf. De confrontaties tussen regeringsgezinde en anti-regeringskrachten worden bloediger, het aantal burgerslachtoffers neemt toe. Miljoenen Oekraïense burgers worden getroffen. De NAVO steunt het offensief van de Oekraïense regering en plant eigen militaire maneuvers in buurland Polen. De opbouw van Russische troepen, gereedschap en gevechtsvliegtuigen aan de grens met Oekraïne maakt dat een militaire interventie steeds waarschijnlijker wordt, mogelijk kan dat onder het mom van een ‘humanitaire’ oefening.
Oorsprong
Er zijn al maandenlang confrontaties in Oekraïne na een beslissing van de vorige president Victor Janoekovitsj om niet door te gaan met een ‘Associatieverdrag’ met de Europese Unie. Oekraïne is het derde armste land van Europa. De economie krimpt en een derde van de 46 miljoen inwoners van het land leeft onder de armoedegrens.
De basis voor een volksrevolte was aanwezig en de corrupte heersende elite zocht een uitweg om de eigen macht en privileges te beschermen. Janoekovitsj keerde zijn kar van de 15 miljard euro die Europa aanbood maar waaraan besparingen verbonden waren, om naar Rusland en Poetin te kijken voor een gelijkaardig bedrag aan hulp en de verderzetting van de goedkope energieleveringen en andere bevoorrading. Janoekovitsj was zich heel goed bewust van de pogingen van Poetin om de Russische belangen in Oekraïne en het ‘nabije buitenland’ van Rusland te beschermen.
Oekraïne is al eeuwenlang het toneel van spanningen en soms openlijke oorlogen tussen westerse en oosterse machten. Dit was niet in het minst het geval tijdens de twee wereldoorlogen in de laatste eeuw. Het land werd onafhankelijk van het bewind van Moskou toen de Sovjet-Unie in 1991 ten val kwam. Maar de nieuwe kapitalistische economie botste al snel op grote problemen. Opeenvolgende regeringen probeerden de belangen van verschillende groepen binnen de corrupte elite te beschermen. Het ging om groepen die de staatseigendommen voor een prikje opkochten om er zelf snel heel rijk mee te worden.
De massale betogingen op het Onafhankelijkheidsplein vanaf december 2013, na de bocht van Janoekovitsj tegenover Europa, kwamen voort uit de illusie dat een associatieverdrag met de EU zou leiden tot welvaart en democratie. Er was een diepgewortelde roep naar het einde van de corrupte heerschappij van oligarchen en er werd opgekomen voor een ‘zuivere’ regering. Meer dan honderd mensen kwamen om bij het protest op het Onafhankelijkheidsplein en de bloedige confrontaties werden wereldwijd op televisie getoond.
Janoekovitsj moest uiteindelijk aftreden en het land verlaten. Een indicatie van de enorme rijkdom die hij verzameld had, bleek toen voor het oog van de wereld een blik werd geworpen op de luxe waarin hij leefde. Het ontslag van Janoekovitsj paste niet in de plannen van Poetin die de Russische belangen in de regio bedreigd zag.
De bende die na Janoekovitsj aan de macht kwam – momenteel met de oligarch Porosjenko als president – omvat onder meer rabiate nationalisten en anti-communisten, waaronder drie vertegenwoordigers van de extreemrechtse partij Svoboda.
Een van de eerste maatregelen van de nieuwe regering, een maatregel die evenwel snel terug werd ingetrokken, was om de status van alle andere talen buiten het Oekraïens te verminderen. Dat gebeurde dus wel voor het Russisch, de meerderheidstaal in het zuiden en oosten van het land alsook in de voorheen Russische regio Krim. Er was terechte vrees onder de werkenden en gewone burgers in deze regio’s voor nog ergere discriminatie tegen hen. Dat leidde tot wat een ‘separatistische’ beweging leek te zijn met de oprichting van ‘volksrepublieken’ in het zuiden en oosten met referenda om deze ontwikkeling te ondersteunen.
Van kwaad naar erger
We hebben eerder op socialisme.be gewezen op de ontwikkelingen in de regio – de strijd rond Krim en de groeiende polarisering tussen de regeringsgezinde en anti-regeringskrachten. Wij komen op voor eengemaakte arbeidersstrijd tegen oorlog, tegen de regering in Kiev en de oligarchen. Jammer genoeg wordt geen dergelijk programma naar voor geschoven in Oekraïne. Geen enkele kracht neemt het duidelijk op voor het recht op zelfbeschikking, taalrechten en de bescherming van alle minderheden.
Het ging van kwaad naar erger en veel arbeiders en hun gezinnen raakten verward en bang. Het is moeilijk in te schatten hoeveel actieve steun er is voor strijders langs beide kanten. De meerderheid van de potentieel machtige arbeidersklasse is herleid tot toeschouwers van een crisis die steeds meer met militaire wapens wordt beslecht. De openlijke oorlog omvat steeds meer vrijwillige krachten die hun geweld richten tegen al wie in hun weg staat.
Er zijn verslagen van kleinere betogingen in het hoofdzakelijk Oekraïens-sprekende westen van het land uit protest tegen het feit dat de minderheidsgroepen van Hongaren en Roemenen voor het leger worden opgeroepen. Deze minderheden vrezen gemobiliseerd te worden in het leger en tegelijk vrezen ze dat de eigen culturele en taalrechten onder vuur zullen komen te liggen.
Hoe het conflict zal ontwikkelen, zowel in als buiten Oekraïne, is moeilijk te voorspellen. De propagandastrijd over wie het Maleisische vliegtuig neerhaalde, leidde tot een handelsoorlog in de vorm van sancties tussen de grote kapitalistische rivalen en ook in Oekraïne zelf is een escalatie van het conflict mogelijk.
De Financial Times van 6 augustus haalt beschuldigingen aan van Donald Tusk, de Poolse regeringsleider die sterk tegen Poetin gekant is. Die heeft het over 15.000 tot 20.000 Russische troepen die aan de grens met Oekraïne zouden verzamelen. Anderen hebben het over tot 40.000 soldaten. Dat aantal kan erg snel oplopen. De grens met Rusland is erg poreus en er zijn anti-Kiev strijders die verdwaald in Rusland terechtkomen. Een aantal officiers van deze krachten werden overigens opgepakt op beschuldiging van oorlogsmisdaden.
Offensief
De afgelopen weken was er een militair offensief waarmee de Oekraïense regeringstroepen naar eigen zeggen drie kwart van het gebied van de ‘separatisten’ terug heroverden. De separatisten hielden dit gebied onder controle sinds het begin van een militair offensief ‘tegen terrorisme’ in april. Midden juli werden de laatste anti-Kiev strijders uit de stad Sovjansk verdreven. Hele delen van de stad raakten daarbij verwoest. Er zijn hartverscheurende berichten van gezinnen die in kelders leven en dringend nood hebben aan voedsel en water. Het doet denken aan de beelden van Grozny na de meedogenloze bombardementen van Russische troepen tegen de ‘separatisten’ daar in 2003.
Gelijkaardige beelden doen zich voor in Loehansk. Bommen, raketaanvallen en artillerievuur raken ziekenhuizen en scholen. Human Rights Watch wijst op inbreuken op de mensenrechten langs beide kanten. Het innemen van “een stad van 450.000 inwoners kan wel eens een bloedige en vernietigende zaak worden”, stelde Wall Street Journal op 4 augustus.
Donetsk, de ‘hoofdstad’ van de ‘Volksrepubliek’ is meer dan dubbel zo groot dan Loehansk. De regering van Kiev stelt dat regeringstroepen begonnen zijn aan de ‘bevrijding’ van de stad. Zwaar bewapende bataljons van de regeringstroepen omcirkelen deze vroegere ‘tuinstad’ met een miljoen inwoners. Human Rights Watch stelt dat er bewijs is van het gebruik van raketaanvallen. Mogelijk kan er een lange en bloedige belegering van de stad volgen.
Tienduizenden mensen hebben hun huizen in Donetsk verlaten. Tienduizenden anderen kunnen nergens naar toe, ze kunnen de stad niet uit. Wie overblijft in Donetsk levert een dagelijkse overlevingsstrijd. “De bevoorrading van voedsel, water en elektriciteit in Donetsk wordt onderbroken. Het centrum van deze grote industriële stad is verlaten. Er zijn geen mensen of auto’s op straat en de meeste winkels en restaurants zijn dicht.” (Guardian 4 augustus)
Doden
Het aantal mensen dat ‘getroffen’ is door de gevechten in het zuidoosten van Oekraïne bedraagt ongeveer vier miljoen. Eind juli stelde de Verenigde Naties dat er in de drie maanden sinds april 1.129 doden vielen waarvan 799 burgers. Er zouden ongeveer 800.000 mensen naar Rusland gevlucht zijn. Een gelijkaardig aantal mensen is op de vlucht maar dan binnen Oekraïne.
De vrees onder de hoofdzakelijk Russisch-sprekende bevolking van de regio dat hun rechten bedreigd waren door de regering van Kiev en door de economische ineenstorting van het zuiden en oosten van het land, is begrijpelijk. De aanvankelijke protestacties waren vreedzaam en volgens de socioloog Volodomir Isjenko uit Kiev, waren er ook eisen voor de hernationalisatie van de industrie en voor betere lonen en leefomstandigheden. Maar de acties werden gekaapt door de reactionaire en rechtse militanten die zich aan het hoofd plaatsten van strijdende milities.
Zij konden het vacuüm vullen door het gebrek aan democratisch gecontroleerde strijdende krachten van arbeiders en socialisten die de bevolking kunnen verdedigen en tegelijk strijden tegen de oligarchen, corrupte politici en huurlingen langs beide kanten. Vorige week kwam een van deze reactionaire krijgsheren nog op de Britse televisie waar hij opschepte over willekeurige executies om de discipline in zijn vrijwilligersbrigade aan te scherpen.
Onder de 10.000 tot 15.000 strijders in deze rebellengroepen die vooral gewapend zijn met lichte wapens en enkele verouderde tanks, geloven er sommigen ongetwijfeld dat ze opkomen voor de verdediging van hun gemeenschap. Het hoofd van het verzet in Donetsk, Igor Girkin alias Strelkov of ‘de schutter’, beweerde dat hij tot vorig jaar een Russische agent was en dat hij deelnam aan de Russische overname van Krim. Sommige strijders zijn reactionaire Orthodoxe fanatici die willen dat Oekraïne terug deel uitmaakt van het beruchte rijk van de tsaren.
Ook in het westen van Oekraïne zijn er vrijwillige ‘milities’ die geleid worden door reactionaire bandieten die inspiratie halen bij fascisten zoals Stepan Bandera, de leider van de Oekraïense nazi-collaborateurs. Er zijn ook bataljons die gefinancierd worden door oligarchen en eenheden onder leiding van waanzinnige individuen zoals het parlementslid Oleg Liasjko.
Destijds zorgde Janoekovitsj ervoor dat de politie goed betaald werd omdat deze kracht hem kon beschermen. “Hij gaf niet om het leger”, verklaarde Andrew Wilson van de European Council on Foreign Relations. Wellicht met Amerikaanse steun is het Oekraïense leger nu beter uitgerust. Maar er wordt tegelijk ook gebruik gemaakt van crowdfunding, zo was er een site waar steun werd gevraagd om 35.000 dollar op te halen om een drone aan te schaffen die langs de grens met Rusland kan patrouilleren.
Militaire analisten stellen dat Rusland de afgelopen periode heel wat geld aan defensie heeft besteed. Sinds de oorlog tegen Georgië in 2008 zijn de defensie-uitgaven met 85% toegenomen. Het Russische leger is minstens tien keer zo sterk als dat van Oekraïne.
De Oekraïense soldaten krijgen nu iets meer loon en hebben een iets betere uitrusting. Ze worden ongetwijfeld tot de strijd aangemoedigd met een reactionaire nationalistische propaganda over ‘terroristen’ in het zuidoosten van het land. Er waren verslagen dat communisten en vakbondsmilitanten werden geviseerd. Verschillende van hen werden ontvoerd, sommigen vermoord. De ‘Communistische’ Partij haalde bij de laatste verkiezingen 15% van de stemmen in Oekraïne en werd nu verboden door de regering-Porosjenko.
Het conflict in Oekraïne is een tragische en bloedige zaak geworden met huurlingen en ongeorganiseerde troepen langs beide kanten. De vraag blijft of het zal leiden tot meer dan een burgeroorlog en of het zal eindigen in het verdelen, opbreken of bloedig uiteenrukken van het land.
‘Sterkere’ sancties
Rusland kreeg ‘sterkere’ sancties opgelegd voor de steun die het ongetwijfeld geeft aan strijders die ingaan tegen wat ze de ‘junta’ van Kiev noemen. De sancties werden nog aangescherpt na het neerhalen van een Maleisisch vliegtuig op 17 juli.
Europese regeringen aarzelden langer dan de VS om sancties tegen Rusland op te leggen. Rusland heeft tien keer meer handel met Rusland. Door protest van Frankrijk voor de laatste ronde van sancties, werd de verkoop van twee schepen met helikopterplatforms vrijgesteld van de sancties.
De scherpere sancties en de toenemende spanningen hebben geleid tot dalingen van de aandelenprijzen op de Europese beurzen, onder meer in Duitsland als gevolg van de “nauwe economische banden met Rusland” (New York Times, 2 augustus). Meer dan een kwart van de Duitse energietoevoer komt uit Rusland.
De Britse regering was opmerkelijk traag in haar steun aan de sancties tegen Rusland. Ze wil niet dat de Russische oligarchen hun geld uit Londen weghalen. David Cameron zou naar verluidt ook twijfelen over oproepen om de Wereldbeker te boycotten die in 2018 in Rusland zal plaatsvinden.
De uitgebreide lijst van mensen of instellingen wiens bezittingen bevroren worden en die niet meer naar het Westen mogen reizen, omvat vrienden van Poetin uit zijn dagen in Sint-Petersburg. Op deze lijst vinden we onder meer Arkady Rotenberg, de vroegere judo-partner van Poetin. Joeri Kovaltsjoek is lid van de ‘Ozero Dacha’ groep, een groep miljardairs rond de Russische leider.
De sancties hebben de populariteit van de president in eigen land niet aangetast. Die populariteit staat op ongeveer 90%. Er is bovendien van de situatie gebruik gemaakt om de banden aan te halen met Latijns-Amerika, Azië (en China in het bijzonder) en met de ‘Euraziatische Unie’. Deze associatie van Rusland met Kazachstan en Wit-Rusland omvat 170 miljoen mensen in drie landen die samen 20% van de wereldwijde gasvoorraad en 15% van de olievoorraad controleren. Maar zelfs de regeringsleiders in deze groep hebben wat problemen met de recente ontwikkelingen in Oekraïne. Loekasjenko uit Wit-Rusland bekritiseerde de overname van Krim door Rusland. Nazarabajev uit Kazachstan, een land met een grote etnisch Russische bevolking, zou bezorgd zijn dat Moskou zich in Kazachstan gaat moeien onder het voorwendsel van de verdediging van de etnisch Russische bevolking.
Poetin trok recent naar Peking om een contract ter waarde van 400 miljard dollar te tekenen. Het ging om een contract voor gasleveringen waar al jarenlang over werd onderhandeld. Een journalist merkte op dat Poetin liefst zakenakkoorden sluit zonder daarbij de les gespeld te worden over mensenrechten of geopolitieke ethiek.
De toekomst
De komende dagen zal duidelijk worden of Poetin zal proberen om ‘Nieuw Rusland’ (het zuidoosten van Oekraïne) te annexeren dan wel zal gaan voor een vorm van compromis. In de praktijk bestaan er al Russische gebieden binnen andere landen. Zo is er Transdnjestr in Moldavië of Abchazië en Zuid-Ossetië in Georgië. Maar ook daar kan het conflict ook nog steeds heropleven.
The Economist wees op 2 augustus op een van de belangrijkste factoren in de berekeningen van de Russische president: “Poetin gelooft dat zijn eigen politieke toekomst afhangt van de verdediging van de regionale invloed van Rusland – dat is de les die hij trekt uit de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Zijn nachtmerrie bestaat uit een nederlaag van de rebellen zonder dat Rusland iets in de plaats krijgt. Hij is nog liever een internationale paria dan een nieuwe Michael Gorbatsjov.”
Mogelijk zal Kiev blijven proberen om de gebieden onder controle van de ‘rebellen’ op militaire wijze te heroveren. Als het daarin slaagt, zal het om een bloedige Pyrrusoverwinning gaan die niets oplost. Er is nog steeds de mogelijkheid van een vredesakkoord waarbij Oekraïne niet wordt opgebroken en waarbij er een ‘regeling’ wordt gevonden voor het zuiden en het oosten.
Wat er ook gebeurt, de werkende bevolking van Oekraïne wordt sowieso geconfronteerd met een economie die door crisis en schulden wordt gekenmerkt. Dat wordt enkel nog erger door de enorme menselijke en economische tol van de oorlog die plaatsvindt.
Als Oekraïne wordt opgebroken en volledige delen onder Russische vleugels terechtkomen, zal de Russische economie niet in staat zijn om de garanties van lonen en sociale voorzieningen uit het ‘Sovjet-verleden’ aan te bieden. Sommigen in het oosten van Oekraïne, zeker onder de oudere generatie, hopen daar nochtans op.
Het pro-Europese regime in Kiev en de oligarch-president Porosjenko worden door de VS gesteund voor de economische en militaire belangen van de VS. De rechtse regering omvat extreem reactionaire ‘politici’, waaronder van extreemrechtse en neofascistische partijen. De president blijft opereren op basis van een gangsterkapitalisme. Uiteraard staan de belangen van de werkende bevolking daarbij niet centraal.
Op 7 augustus ruimden regeringstroepen het ‘tentenkamp’ op ‘Maidan’ weg, het plein in Kiev waar de protestacties tegen Janoekovitsj begonnen. Enkele dagen voorheen stelde Jehor Sobelev, van het comité dat toeziet op de publieke vertegenwoordigers: “Ik zie weinig dat erop wijst dat hij [Porosjenko] het corrupte systeem wil veranderen. Ik denk dat er een nieuw Maidan zal komen.”
Zoals voorheen en elders het geval was, kan een massabeweging een regering wel neerhalen maar moet de arbeidersklasse haar stempel op de gebeurtenissen drukken om de strijd tot de logische conclusies door te trekken – de eliminatie van het private bezit van de grote industriële sectoren en de vestiging van een democratisch gecontroleerde planning. Zoniet zal de bevolking niet de resultaten krijgen waarvoor het in actie is gekomen.
Het vacuüm liet reactionaire elementen toe om het initiatief naar zich te trekken. De stem van de linkerzijde en van de arbeidersorganisaties in Oekraïne is erg zwak. De nood aan verenigde strijd voor een socialistische arbeidersregering wordt niet vaak aan bod gebracht.
Er is nood aan oproepen voor arbeiderseenheid tegen de oorlog en tegen de oligarchen en dit langs beide kanten van het conflict, de verdediging van het recht op zelfbeschikking voor wie dat wil met volledige garanties voor taalrechten en de bescherming van de rechten van alle minderheden in de samenleving. Democratisch beheerde comités of ‘milities’ om werkplaatsen en wijken te verdedigen, zijn ook belangrijk.
Werkenden en jongeren die de samenleving willen ontdoen van de oligarchen en de corruptie, van de klassenonderdrukking en nationale onderdrukking, zullen vooraan staan in de uitbouw van een alternatief. Democratisch verkozen organen moeten alle sociale en economische kwesties bediscussiëren en ook bepalen welke vorm van zelfheerschappij aanvaardbaar is.
Een strijd voor de vestiging van socialistische staten in de hele regio omvat het idee van het aanmoedigen van vrijwillige banden en samenwerking tussen onafhankelijke landen in een socialistische federatie in de regio en op wereldvlak.
