100 jaar geleden vonden in Rusland belangrijke gebeurtenissen plaats waarbij de arbeidersklasse er het begrip opdeed dat ze een kracht vormde die in staat was om de industrie plat te leggen, het spoor te blokkeren en de energievoorziening te controleren. Hiermee kreeg de arbeidersklasse een eerste zicht op de mogelijkheid om de samenleving zelf in handen te nemen en in socialistische zin om te vormen.
Sarah Sachs-Eldridge
1905 was het beginpunt van de Russische revolutie. Het waren de ervaringen van dat jaar die de succesvolle omverwerping van het kapitalisme in 1917 mogelijk maakten. 100 jaar later valt nog steeds heel wat te leren uit de Russische ervaring. In dit artikel worden enkel de belangrijkste punten kort aangeraakt. Wie meer wil weten, kan steeds het boek ‘1905’ van Leon Trotski lezen (dit bestaat wel niet in het Nederlands).
De grote lijnen van het gevecht werden reeds duidelijk na het bloedbad van ‘Bloedige Zondag’ op 9 januari (volgens de oude kalender, met de huidige kalender is dat 22 januari). De context van die strijd is cruciaal. Trotski schetst een beeld van de enorme armoede onder de boeren die de overgrote meerderheid van de bevolking vormden. In sommige regio’s leefden die op een dieet van hout en gras, daar waar kakkerlakken konden overleven werd dit gezien als een teken van relatieve rijkdom.
Rusland kende nooit de ontwikkeling van een nationale industriële kapitalistische klasse zoals in vele West-Europese landen. De taken van de burgerlijke democratische revolutie die werden doorgevoerd met de Franse Revolutie van 1789 (zoals het opzetten van parlementaire democratie en het elimineren van feodale en semi-feodale eigendomrelaties) moesten worden doorgevoerd door de arbeidersklasse als onderdeel van haar strijd voor socialisme.
Met de invoer van leningen van het Europese kapitaal en het opzetten van private bedrijven, kwam een deel van de boeren rechtstreeks vanuit archaïsche steden terecht in fabrieken en in centra van de moderne industrie. Trotski bestudeerde dit fenomeen en ontwikkelde de theorie van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. In een economisch achtergebleven land, waarbij een economisch meer ontwikkeld land een rol speelt in de industriële ontwikkeling, is het mogelijk dat bepaalde stadia worden overgeslagen die elders wel voorkomen.
De jonge en nieuwe arbeidersklasse was geconcentreerd in werkplaatsen die veel groter waren dan die in Europa. Eén van de tegenstellingen van het kapitalisme bestaat eruit dat het diegenen die uitgebuit worden samenbrengt en daarmee de mogelijkheid schept voor zelforganisatie. Zoals we zullen zien, is de gezamenlijke ervaring van arbeiders in grote werkplaatsen één van de sleutelementen in het omverwerpen van het kapitalisme.
‘Bloedige zondag’
Het revolutionaire jaar 1905 begon op 3 januari toen een staking uitbrak in één fabriek. Tegen 7 januari was de staking uitgebreid en namen er zo’n 140.000 arbeiders aan deel. Dat was een uitdrukking van de woede onder de arbeiders na de jaren van oorlog (tussen Rusland en Japan).
De staking begon rond beperkte economische eisen, maar werd uiteindelijk een beweging van tienduizenden arbeiders en werd een politieke gebeurtenis. Op zondag 9 januari betoogden honderdduizenden arbeiders naar het Winterpaleis in Sint Petersburg. Hun eisen werden naar voor gebracht door een priester, maar inhoudelijk waren het wel socialistische slogans.
Het eisenplatform omschreef de uitbuiting en de beledigingen waaronder de arbeiders te lijden hadden. Het bevatte een lijst met daarin allerhande zaken, van onverwarmde fabrieken tot de afwezigheid van politieke rechten onder de dictatuur van de tsaar. Er werd amnestie geëist voor politieke gevangenen, publieke vrijheden, de scheiding van kerk en staat, de 8-urendag, een degelijk loon en de geleidelijke overgang van de landbouwgrond naar de bevolking. De hoofdeis was de vorming van een Constitutionele Vergadering op basis van algemeen stemrecht.
De betoging verliep vreedzaam, maar op iedere straathoek stonden militairen die het vuur openden. Tegen het einde van de dag waren er duizenden doden. Deze dag werd bekend onder de naam "Bloedige Zondag" en betekende het einde van de illusies van de bevolking in de goede wil van de tsaar.
Het effect van de slachtpartij op de arbeiderklasse was bijzonder diep. Er volgde een golf van stakingen doorheen het land, waarbij iedereen in het land te maken kreeg met de acties. Trotski omschreef het als volgt: "Bij de stakingen waren zowat een miljoen mannen en vrouwen betrokken. Gedurende ongeveer twee maanden overheerste de staking het land en dat zonder enige plan, in veel gevallen zelfs zonder eisenplatform en met tussenpozen waarbij de staking stopte en opnieuw begon."
De staking werd aanvankelijk geleid door de Vereniging van Fabrieksarbeiders (een organisatie die oorspronkelijk was opgezet door de politie) en dit rond economische eisen. De staking veranderde echter snel van karakter en werd een politieke beweging geleid door de sociaal-democraten (de sociaal-democraten waren socialisten en mogen niet verward worden met de zogenaamde sociaal-democraten in Europa vandaag die rechts zijn en in heel wat gevallen mee verantwoordelijk zijn voor de aanvallen op de arbeidersklasse). De slogans van de sociaal-democraten werden overgenomen door de massa’s.
Heersende klasse is verdeeld
De arbeidersklasse was niet de enige klasse die veranderingen onderging bij deze gebeurtenissen. De heersende klasse was verdeeld over haar reactie. Het tsarisme nam meer de vorm aan van een brutale militaire dictatuur. De kapitalisten anderzijds waren niet zeker over hoe ze konden reageren op de grote beweging. Ze voelden zich eerder aangetrokken tot een liberaal standpunt waarbij gehoopt werd dat de arbeiders zouden terugkeren naar de fabrieken indien op een paar punten werd toegegeven. Ze begrepen niet dat de arbeidersklasse, eens ze in beweging komt, begint te begrijpen dat ze in staat is om volledig komaf te maken met het kapitalisme waardoor enkele kruimels niet volstaan om de beweging te stoppen.
Later op het jaar zochten de industriëlen opnieuw meer bescherming bij de politie. Deze tweestrijd tussen toegevingen en repressie onder een zwakke kapitalistische klasse, versterkte de zelfverzekerdheid van de arbeidersklasse. Een beschrijving uit die periode weerspiegelt de energie van de stakingsbeweging: "Zaak na zaak, bedrijf na bedrijf, stad na stad legt het werk neer. Het spoorpersoneel brengt de staking over, de spoorwegen zijn de kanalen waarlangs de stakingsepidemie zich verspreidt. Er worden economische eisen gesteld in ingewilligd, volledig of deels."
Deze stakingen waren niet steeds taktisch of overdacht. Het waren vooral manifestaties van de arbeidersklasse die haar pas gevonden kracht gebruikt, net zoals Spiderman van gebouw tot gebouw gaat om zijn niet gevonden mogelijkheden te kunnen inschatten. De arbeidersklasse ontdekte dat het de kracht had om de industrie en de productie stil te leggen. Ze ontdekte zichzelf als klasse, als een kracht in de samenleving, maar ze zag nog niet de taak die voor haar lag. Staken was een uitdrukking van de macht van de klasse, maar het omverwerpen van het systeem was het enige middel om de doelstellingen blijvend te kunnen bereiken.
Het nieuw gevonden bewustzijn van de arbeidersklasse kwam tot uiting op meetings aan de universiteiten, één van de weinige plaatsen waar vergaderingen niet illegaal waren. Mensen die voorheen nooit een unief van binnen hadden gezien, haastten zich na hun werk naar de universiteiten. "Het revolutionaire woord was aan de ondergrond ontstnapt en vulde de universiteitszalen en leslokalen, waarbij de slogans van de revolutie werden verspreid."
Er waren in alle steden debatten over taktieken, politiek, de samenleving en economie. Vanuit deze discussies kwamen de belangrijkste ingrediënten naar voor om een succesvolle revolutie te kunnen voeren. Eens de arbeidersklasse haar eigen mogelijkheden en behoeften als klasse had begrepen, begreep de arbeidersklasse dat het voor de machtstrijd een nieuwe organisatie nodig had. Het begrip ‘Sovjet’ (arbeidersraad) ontstond in 1905 en bood de arbeidersklasse de mogelijkheid om haar acties te plannen en te coördineren.
Strijd wordt intenser
Op 19 september gingen de letterzetters in de drukkerij Sytin in Moskou in staking voor een kortere arbeidsdag en een hoger loon. De staking verspreidde zich snel. Tegen 24 september lagen 50 drukkerijen plat. Op 25 september werd een eisenplatform opgesteld, wat leidde tot een aanval van de politie in een poging om de staking te breken. Het was echter te laat. De bakkers en de drukkers voegden zich uit solidariteit bij de staking. Op 30 september kwamen de spoorwegarbeiders in actie. Een officiële conferentie van afgevaardigden van spoorpersoneel kwam samen om te discussiëren over pensioenfondsen en vormde zich tegelijk om tot een onafhankelijke vakbond waarbij de conferentie een politieke meeting werd.
Het idee van een algemene staking onder de spoorarbeiders werd snel verspreid. Ondanks een wat aarzelende start, werd vanaf 7 oktober het spoornet plat gelegd in heel het land. De staking kende een snelle uitbreiding waarbij geen enkel onderdeel van het industrieel en commercieel leven over het hoofd werd gezien: energiesector, telegrafie,… Alles wat kon bewegen, deed dit niet.
Enkel door de wil van de stakers, bewoog er soms iets op de werkplaatsen. "Als er nieuwsbulletins nodig waren voor de revolutie, gingen de drukkerijen open; de telegrafie werd gebruikt om stakingsoproepen door te sturen; treinen met afgevaardigden van de stakers reden wel."
Op 13 oktober was er een bijeenkomst van de Sovjet. De stakingen hadden hun taak volbracht. De tegengestelde krachten stonden recht tegenover elkaar. De arbeidersklasse zag haar doelstellingen, maar er was een verdere stap van zelforganisatie noodzakelijk. De macht moest nog uit de handen van de oude heersers afgenomen worden vooraleer een nieuwe samenleving kon opgebouwd worden.
De arbeiders zagen de Sovjet als hun regering. Het was democratisch en verantwoording verschuldigd. Het was een arbeidersorganisatie van bij het begin en haar leden begrepen dat de doelstelling was om te strijden voor de macht. Dit geheel van strijd en zelforganisatie was niet beperkt tot de steden. De boeren kenden heel wat ontbering onder de tsaar en kwamen in opstand tegen de grootgrondbezitters waarbij het land werd overgenomen. Huizen werden platgebrand en de grondrente werd geboycot.
Oproep aan de boeren
De Sovjet erkende dat de boeren een belangrijke bondgenoot zouden zijn voor de revolutie en politieke agitatoren organiseerden bijeenkomsten en moedigden de boeren aan om op te komen voor de afschaffing van de private eigendom van het land. Dit veroorzaakte een kloof tussen de landeigenaars en de boeren.
Tegen augustus waren er boerencongressen. Maar de specifieke rol van de boeren betekent dat ze wel een belangrijke rol kunnen spelen in de revolutie, maar wel een ondergeschikte rol. Trotski legde uit dat de heterogene aard en de brede verspreiding van de boerenklasse maakt dat de boeren geen centrale rol kunnen spelen en steeds met de arbeidersklasse of met de heersende klasse in beweging komen. In 1905 begreep de arbeidersklasse instinctief de noodzaak om een oproep te doen aan de boeren en hen achter de vlag van de arbeidersbeweging te krijgen.
De filmmaker Eisensteun heeft ervoor gezorgd dat het pantserschip Potemkin en haar bemanning voor eeuwig in het geheugen zal gegrift zijn. Trotski heeft ervoor gezorgd dat we de rol van het leger en de zeemacht in een revolutionaire periode begrijpen.
Lessen voor vandaag
Onder de belangrijkste lessen van de revolutie van 1905 zien we de noodzaak om ook het platteland te organiseren en gezamenlijke eisen naar voor te brengen die de band tussen de boeren en de stedelijke arbeidersklasse versterken; de oriëntatie naar de gewone soldaten in het leger en de noodzaak voor de arbeidersklasse om zichzelf te bewapenen om zich te verdedigen tegen de aanvallen van de kapitalistische staat.
Deze laatste lessen werden pas getrokken uit de nederlaag van 1905. De tragische strijd van de Potemkin was één van de vele pogingen van delen van de gewapende krachten om deel te nemen aan de strijd voor de macht. In het leger en de zeemacht, waren de meest revolutionaire delen de geschoolde en technisch onderlegde soldaten die gerecruteerd werden onder de industriële arbeiders en niet zozeer onder de boeren die veelal analfabeet waren.
Het tragische einde van het opmerkelijke jaar kwam er toen in december de troepen onder controle van het regime in staat waren om de revolutionaire krachten uit te schakelen, aangezien die op vlak van wapens minder middelen hadden. De nederlaag van 1905 werd gevolgd door een periode van reactie. Eén van de meest bittere lessen van het jaar volgde op de hoopgevende lessen over de Sovjet. De arbeider die in actie gekomen was, maar zijn gereedschap niet had ingeruild voor een wapen, kon zich niet verdedigen toen de reactionaire Zwarte Honderd een aanval uitvoerden, martelingen organiseerden en in opdracht van het regime vernieling zaaiden. Die troepen werden gerecruteerd onder de armste, meest wanhopige en ongeorganiseerde lagen die gevoed werden met leugens en vodka.
De lessen van 1905 waren niet tevergeefs. Lenin, de leider van de Russische revolutie van 1917, omschreef de revolutionaire partij als het collectief geheugen van de arbeidersklasse. Trotski, Lenin en de Bolsjewieken hadden geleerd uit de fouten en de verwezenlijkingen van 1905 zodat ze op basis van deze ervaring sterker stonden in 1917, toen de arbeidersklasse opnieuw in opstand kwam. Ze begrepen bovendien dat de spontaneïteit en het revolutionaire instinct van de arbeidersklasse onvoldoende zijn om tot een succesvolle revolutie te komen. Een partij die in staat is om de kracht van de arbeidersklasse te kanaliseren is evenzeer van vitaal belang.
Marxisme
Er is nood aan een partij die zich baseert op het marxisme en die de lessen van de geschiedenis opneemt en verwerkt zodat de arbeidersklasse in de 21ste eeuw niet dezelfde fouten zal maken. 1905 leert ons hoe snel de gebeurtenissen kunnen ontwikkelen. Wij komen wereldwijd op voor de vorming van zo’n partij die in staat is om strijd vooruit te helpen. Zoals Trotski schreef in zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’: "Zonder een organisatie die als gids optreedt voor de beweging, kan de energie van de massa’s verdwijnen op eenzelfde wijze als stoom verdwijnt als het niet in een piston geperst wordt. De beweging ontstaat echter niet door de piston of de stoommachine op zich, maar door de stoom."
Het bestuderen van de gebeurtenissen in het jaar 1905 is van groot belang, maar we moeten ook begrijpen wat de verschillen zijn tussen de huidige situatie en de omstandigheden 100 jaar geleden. De snelle groei van de arbeidersklasse leidde ertoe dat het klassenbewustzijn groter was dan vandaag. Er was ook een groter vertrouwen in de noodzaak van socialisme. De meerderheid van de arbeiders vandaag zien nog niet de mogelijkheid of de dringendheid om de samenleving om te vormen in socialistische zin.
Maar deze situatie kan niet eeuwig blijven bestaan. Door haar aard kan het kapitalisme niet voorzien in een degelijk leven voor zelfs maar de helft van de wereldbevolking. En dat ondanks de enorme middelen en de technologie die vandaag bestaat. Onze ervaringen van een leven onder een systeem dat gedreven wordt door de winst, maakt dat we de conclusie trekken dat we moeten strijden om komaf te maken met het huidig systeem.
Een aantal mensen heeft al die conclusie getrokken. Maar velen die actief werden in de anti-oorlogsbeweging zullen zien dat onder het kapitalisme, er geen blijvend antwoord komt op oorlog en terreur. De aanvallen van het neo-liberalisme op de arbeiders hebben effecten, maar leiden er nog niet toe dat de meerderheid van de bevolking zich gedwongen voelt om op straat te protesteren. Gebeurtenissen en ervaringen bepalen het bewustzijn en een toename van de aanvallen op de levensvoorwaarden zullen gevolgen teweegbrengen.
We zien vandaag in alle delen van de wereld massastrijd. In Nigeria bijvoorbeeld, een land waar de rijkdommen aan de bevolking ontnomen worden door multinationals die de olie dan terug verkopen aan de bevolking tegen dure prijzen, waren er het voorbije jaar stakingsacties met miljoenen deelnemers. Vanuit deze en andere ervaringen wordt de winstzucht van het systeem duidelijk en trekken meer mensen socialistische conclusies. De Democratic Socialist Movement (DSM) in Nigeria is op dit ogenblik de snelst groeiende afdeling van het Committee for a Workers’ International (CWI).
We mogen echter niet gewoon wachten op gebeurtenissen. De omvorming van het kapitalisme tot socialisme zal niet automatisch gebeuren. Het is een proces waarbij een bewuste tussenkomst van de arbeidersklasse noodzakelijk is.
