In dit tweede deel van het dossier van Campagne ROSA over transfobie wordt een stukje geschiedenis gebracht gevolgd door een aanzet tot programma.
Geschiedenis van transfobie
In de strijd tegen transfobie is het cruciaal om te begrijpen waar deze ideeën vandaan komen. Dit helpt om te begrijpen wat er nodig is om een duurzame strijd te voeren voor een samenleving zonder vooroordelen en transfoob geweld. Een boeiend boek dat veel inzicht biedt, is “Transgender Warriors” van Leslie Feinberg. Het is echt een must-have voor elke activist!
Transfobie heeft niet altijd en overal bestaan
Het is belangrijk om te benadrukken dat transfobie niet altijd en overal heeft bestaan. Gedurende de geschiedenis en over de hele wereld zijn er voorbeelden van samenlevingen waarin gender niet op dezelfde rigide, binaire manier werd gezien.
Bepaalde begrippen die we vandaag gebruiken zoals transgender en genderdysforie, zijn moderne constructen. Dat betekent niet dat mensen vroeger niet op hetzelfde gender konden vallen of een vorm van dysforie konden ervaren, maar het zijn termen die we vandaag gebruiken om onze seksuele ervaring en identiteit te omschrijven die steeds veranderlijk zijn. Als we naar de geschiedenis kijken vanuit onze huidige bril, moeten we ervan bewust zijn dat mensen die we misschien onder het label “transgender” zouden kunnen plaatsen zich zelf nooit zo geïdentificeerd hebben op dat moment, en dat het een interpretatie van ons blijft.
In de geschiedenis
Feinberg zocht uit wat de oudste vormen van transgender expressie (e.g. wat we vandaag daaronder plaatsen) waren. Deze zoektocht resulteerde in verschillende historische referenties naar een soort transgender priesteressen die de ‘Great Mother’ vereerden. Referenties naar deze godin werden gevonden in het Midden-Oosten, Noord-Afrika, Europa en West-Azië. Het is onmogelijk om echt te begrijpen hoe deze godin duizenden jaren geleden gezien werd. De Romeinse historicus Plutarch beschrijft de ‘great mother’ als een interseksuele mens (p.40 diety) bij wie de geslachten nog niet gescheiden waren. De priesteressen die haar vereerden volgden een oud en heilig pad van rituelen, waaronder castratie.
Voorbeelden van transgender priesteressen zijn te vinden in referenties van teksten in de Mesopotamische, Assyrische, Akkadische en Babylonische culturen. Ook veel Zuid-Europese, Midden-Oosterse en in het Nabije Oosten aanbeden godinnen werden vereerd door “transgender” priesteressen, waaronder de Syrische Astarte en Atargatis, Artemis, Atargatis, Ashtoreth van Ishtar, Hecate, enzoverder.
Er is discussie onder academici over de betekenis van deze bevindingen. Is dit werkelijk een bevinding die begrepen moet worden binnen coöperatieve matrilineaire samenlevingen? Volgens sommigen wijst dit er net op dat er sprake was van patriarchale samenlevingen waarin mannen deze belangrijke rol van vrouwen wilden overnemen door zich voor te doen als vrouw (zich castreren en vrouwelijke kledij dragen). Dit argument vertrekt vanuit een zeer biologisch deterministische visie op gender, waarbij het onmogelijk zou zijn dat deze priesteressen zich vrouw voelden. Bovendien gaan ze er van uit dat voordien vrouwen over mannen heersten, terwijl er daar geen bewijs voor is. Er lijkt eerder sprake te zijn van gelijkwaardigheid.
Wereldwijd
In Zuid-Amerika zijn er bepaalde stammen van de ‘Native Americans’ die tot wel 30 verschillende genderidentiteiten erkennen. Door het Westen werden de personen die noch “typisch” man, noch “typisch” vrouw waren, benoemd als “twospirited” people. Deze term geeft reeds aan hoezeer we door het binaire denken getekend zijn. Binnen hun stammen werden deze personen geëerd en werden ze geraadpleegd bij belangrijke beslissingen. Tijdens de kolonisatie kwam de schrijnende tegenstelling met het destijds heersende Westerse denken duidelijk naar voren. Ontdekkingsreizigers en kolonisten spraken vol haat en afschuw over deze “mannen die vrouwelijke taken op zich namen” en “vrouwen die zich mannelijk uitdrukten”.
Niet alleen in Zuid-Amerika, overal ter wereld zijn er voorbeelden te vinden van samenlevingen met meer dan twee genderopties. In Afrika zijn er stammen waar biologisch geboren jongens een ritueel ondergaan met nagebootste menstruatie, nagebootste zwangerschap en als vrouw worden aangesproken en zich uitdrukken. Deze personen gaan nadien samen met een man samenleven. Ook elke traditionele Aziatische cultuur kent vormen van transgender identiteiten, zoals de basaja in Indonesië, de hijra in India en de mudang in Korea. De Koreaanse mudang was een sjamaan of tovenares waarbij het idee terug onderliggend was dat het combineren van kenmerken van beide geslachten en beide genders iemand konden verbinden met de spirituele wereld (zie Transgender Warriors, p. 44-45)/
Er zijn dus talloze voorbeelden van oude coöperatieve culturen waarin meer dan twee genders werden erkend en het recht om van gender te veranderen werd gerespecteerd. Deze culturen laten zien dat transgender expressie al eeuwenlang bestaat, hoewel we niet altijd precies kunnen achterhalen hoe deze individuen zichzelf zagen of definieerden. Niettemin is het belangrijk om te benadrukken dat gender en seksuele diversiteit wereldwijd voorkwamen en dat trans* personen op verschillende momenten in de geschiedenis eerder vereerd dan verguisd werden.
Een gemeenschappelijk kenmerk van al deze verschillende samenlevingen was dat mensen die genderexpressie buiten de binaire normen vertoonden niet als minderwaardig werden beschouwd of behandeld. Bovendien hadden deze samenlevingen iets gemeenschappelijks: de belangrijkste bezittingen, oftewel de productiemiddelen, werden collectief beheerd. Deze voorbeelden benadrukken het belang van gendergelijkheid en collectivisme als fundamenten voor inclusieve en respectvolle samenlevingen.
Vanwaar kwam de kentering?
De oorsprong van de onderdrukking van trans personen is dezelfde als de onderdrukking van vrouwen, namelijk de ontwikkeling van de klassensamenleving.
De kentering in de onderdrukking van trans personen en vrouwen vond plaats met de opkomst van de klassensamenleving. In de prehistorie leefde de mens voor honderdduizenden jaren in coöperatieve, matrilineaire groepen. Op een schaal van 1 jaar behoren meer dan 360 dagen van de menselijke geschiedenis tot het coöperatieve, oercommunistische leven. In de jagerverzamelaarssamenlevingen werden de belangrijkste bezittingen (productiemiddelen) collectief beheerd.
Er was geen sprake van verschillende klassen en vrouwen hadden evenveel te zeggen als mannen. In de meeste van deze samenlevingen werd verwantschap matrilineair bepaald. Dit betekent dat bloedbanden bepaald werden via de moeder. Het vaderschap was namelijk niet met zekerheid te bepalen. Dit betekent niet dat er voor de klassenmaatschappijen geen roldifferentiatie was op basis van biologische verschillen bepaald door geslacht (borstvoeding, zwangerschap‚…), maar deze verschillen waren minder strikt gelinkt met sociale status en macht.
Geleidelijk aan gingen mensen sedentair leven en meer en meer aan landbouw doen. Er werd voor het eerst overschot geproduceerd. Dankzij het overschot konden bepaalde personen vrijgesteld worden van hun rol in de productie (e.g. jagen, landbouw) en zich een deel van de rijkdom toe-eigenen. Daardoor ontstonden er geleidelijk klassen in de samenleving. De klassen die zelf geen rol opnamen in het productieproces (bv. priesters, klerken, koningen) wilden de vergaarde rijkdom ook doorgeven aan de eigen kinderen. Zo werd voor het eerst noodzakelijk om te weten wie de biologische vader van de kinderen was. Samen met het ontstaan van klassen, ontstaat ook het patriarchaal systeem. Om zeker te weten wie de eigen kinderen waren, werden vrouwen onderdrukt en werden monogame relaties de norm. Vrouwen werden zo gedegradeerd tot een minderwaardige positie in de samenleving. Deze dramatische verandering in de menselijke samenleving wordt beschreven door Friedrich Engels in het boek ‘De oorsprong van het gezin, van de particuliere eigendom en van de staat’. Het ontstaan van het patriarchaat en de onderdrukking van de vrouw wordt ook helder uitgelegd door evolutionair bioloog prof. Johan Mertens in het boek ‘Vrijen, vechten, vluchten’.
Als we de geschiedenis van de mens bestuderen, dan valt op dat de ontwikkeling van de klassensamenleving gepaard ging met de ontwikkeling van rigide gender rolpatronen, onderdrukking van de vrouw, het ontstaan van de nucleaire familie en ook de ontwikkeling van anti-transgender wetten (bv. verbod op dragen van crosssekse kledij). Gelijklopend met de ontwikkeling van seksisme worden ook transgender personen geviseerd en onderdrukt. De oorsprong van transgender onderdrukking verschijnt op de intersectie tussen het omvergooien van de matrilineaire samenleving en de opkomst van de patriarchale klassensamenleving.
De heteroseksuele nucleaire familie werd langzamerhand gedicteerd door de staat als het economisch vehikel om de rijkdom door te geven aan de zonen en binnen de elite te houden. Leslie Feinberg onderbouwt in het boek ‘Transgender Warriors’ deze stelling aan de hand van historisch en antropologisch onderzoek. Hij illustreert met enkele voorbeelden hoe transfobie door de heersende elite gebruikt werd als instrument om hun positie te vrijwaren. Hij toont ook aan hoe oorspronkelijk cross-gendergedrag vermoedelijk op een heel andere manier bekeken werd dan vandaag.
Enkele voorbeelden uit Transgender Warriors van Leslie Feinberg:
Het ontstaan van de eerste anti-transgender wetten
De eerste wetten waarin cross-gender gedrag duidelijk veroordeeld werd, verscheen in de Deuteronomium (de Hebreeuwse bijbel). In deze religieuze teksten staat onder andere een verbod op cross-dressing en vervrouwelijkende chirurgie, een verbod op het dragen van make-up als man en op het scheren van schaamhaar. Feinberg argumenteert dat de noodzaak om genderrollen wetmatig vast te leggen, aantoont dat het voordien geen ongewone praktijk was dat mannen een vrouwelijke kledingstijl hadden én omgekeerd. De bevinding dat op een bepaald moment heel zware straffen hiervoor werden geformuleerd, zou erop kunnen wijzen dat het voordien “common practice” was. Feinberg legt uit dat deze veroordeling van cross-gender gedrag niet begrepen moet worden als iets dat inherent [2] [3] zou zijn aan het Joodse geloof of aan andere godsdiensten. De religieuze geschriften reflecteren bepaalde ontwikkelingen in de samenleving, zoals de economische ontwikkeling die het Hebreeuws volk toen doormaakte, namelijk een verdieping van de patriarchale klassensamenleving. Klassenrelaties werden systematisch omgezet in wetten, waaronder religieuze wetten. (p.52)
De Oudheid: van verering van Dionysos naar verwerping
Ook in de Romeinse periode gaat de verdieping van de klassenmaatschappij gepaard met een grotere ongelijke status toegewezen aan de geslachten. De seksen konden niet meer gemengd worden zonder een bedreiging te vormen voor de mannen die de nieuwe rijkdom controleerden (e.g. een vrouw die zich zou verkleden als man). Niet alleen de status van de vrouw werd gedegradeerd, maar die van alles wat niet “mannelijk” was, zoals transgender personen en gender-bending.
Neem het voorbeeld van Dionysos, de Griekse god van de wijn(bouw), fruitteelt, groeikracht van de aarde, wetten, menselijke beschaving, geestdrift, poëzie, theater en muziek. Als god van de vrede brengt hij mensen tot elkaar. Hij had in verschillende opzichten een belangrijke invloed op het leven, denken en werken van de Grieken en Romeinen (daar gekend als Bacchus). Dionysos had zowel mannelijke als vrouwelijke uiterlijke kenmerken en werd daardoor gezien als een extra krachtige god. Ook in vele oudere religies werd deze god aanbeden en vereerd. De Romeinse heersende klasse voerde echter een campagne tegen de volgelingen van Dionysos. Deze god stond namelijk het voeren van oorlog in de weg door zijn vredevolle boodschap. Feesten ter ere van Dionysos (de bacchanalia) werden verboden door de Romeinse senaat in 186 B.C.E. Ondanks dit verbod bleven deze feesten op veel plaatsen toch nog clandestien doorgaan.
Dionysus was een god die vooral door de onderdrukte, lagere klasse aanbeden werd. Later werden de wetten nog strenger, zo stond geschreven: “that he who basely abandons his own sex cannot aspire to that of another without undergoing the supreme punishment [death of fire].” (Irving, metamorphosis, 193). Op het moment dat het Christendom als religie van de heersende klasse aan invloed won, werd Dionysos verder gedegradeerd. De status van Dionysos als man-vrouw, een “dubbelwezen” met dubbel zoveel kracht, werd geleidelijk omgevormd tot een “verwijfde” god, een genderexpressie die steeds meer maatschappelijk veracht werd.[5] Tegelijk groeide ook de minachting en vijandigheid ten opzichte van mannen die zich te vrouwelijk gedroegen.
West-Europa, Feodalisme: de onderwerping van de vrije boeren
Trans* personen waren een bedreiging voor de Kerk en de feodale staat. Hoe komt dat? De overgang in de Middeleeuwen van vrije boeren naar een feodaal systeem met landheren en lijfeigenen ging niet zonder slag of stoot. Reeds in de 8e eeuw was er heel wat verzet tegen de feodale landheren die land wilden privatiseren dat nog gemeenschappelijk beheerd werd.
Een voorbeeld hiervan zijn boerenrebellies. De Katholieke Kerk speelde als bondgenoot van de heersende klasse een cruciale rol bij de onderdrukking van dit verzet. De Kerk was één van de machtigste politieke systemen die ook heel wat land in zijn bezit had.
Om de vrije boeren te laten buigen, was het nodig om ook hun oude geloofsovertuigingen en “communalistische” banden te breken. Volgens Feinberg kan dat verklaren waarom rituele trans expressie en feesten waarbij cross-sekse gedrag gevierd werd, geviseerd werden door de autoriteiten. Later in de Middeleeuwen speelde de inquisitie een belangrijke rol in het verder demoniseren van transgender expressie door het te linken met hekserij en het te verbannen en te verbieden in alle boerenrituelen.[4] [5] De enkele transgender heiligen (sinten) die bestaan binnen het Christendom, zijn waarschijnlijk een overblijfsel van het vroegere vereren van transgender expressie. Voor een klein deeltje werden deze gebruiken in het nieuwe geloof ingebed, maar op een manier waarbij heel wat vormen van transgender expressie wel in de taboesfeer terecht kwamen.
Ook de executie van Jeanne D’Arc kan in dit licht bekeken worden. Jeanne D’Arc was een boerenmeisje dat beweerde goddelijke boodschappen te ontvangen en het Franse leger tijdens de Honderdjarige Oorlog hielp. Uiteindelijk werd ze gevangengenomen, beschuldigd van ketterij en op de brandstapel terechtgesteld. Jeanne D’Arc werd gesteund door het volk, maar ze was een doorn in het oog van de Katholieke kerk die aan de kant van de heersende klasse stond. Ze was de dochter van een vrije boer met zijn eigen boerderij. Zowel haar cross-gender gedrag als de boeren die haar steunden in de radicale regio vanwaar zij kwam[7], herinnerende de heersende klasse aan een rivaliserende religie die samenging met ander concurrerend economisch systeem van vrije boeren. Het gebruiken van Jeanne D’Arc als zondebok net als de radicale regio vanwaar ze kwam, was deel van een contrarevolutionaire terreur tegen de boeren als een geheel.
Feinberg concludeert dat vijandigheid ten opzichte van transgender personen, vrouwen en homoseksuele geaardheid overal wordt teruggevonden op momenten dat klassentegenstellingen in de samenleving toenamen (p. 53, Transgender Warriors). Waar de heersende klasse sterker werd, werden ook de wetten strenger en overtredingen zwaarder bestraft. Alle gewoontes en gebruiken die gelinkt waren aan vroeger pre-klasse matrilineaire geloof werden geleidelijk aan gebannen.
Programma voor de strijd van trans* personen
In België is er op wettelijke basis zogenaamde gelijkheid maar het is duidelijk dat een wet onvoldoende is om transfobie in de samenleving tegen te gaan. Wat is er nodig om tot gelijkwaardigheid te komen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat wettelijke rechten omgezet kunnen worden in een échte vrijheid om te zijn wie je bent én dit zonder het te bekopen met geweld, agressie of armoede”?
Het is noodzakelijk om ons te organiseren en de strijd tegen transfobie te verbinden met die van andere mensen. Doorheen de geschiedenis hebben we gezien trans* personen vaak vooraan liepen in de strijd voor een andere samenleving. Ook vandaag is dit terug nodig!
Enkele actiepunten van campagne ROSA voor trans* personen:
- Seksuele voorlichting op school die niét hetero normatief is en ingaat op vragen rond gender en geslacht. Ondersteuning van scholen in het begeleiden van transgender kinderen en jongeren. Hiervoor zijn er meer middelen nodig voor het onderwijs en de CLB’s.
- Volledige terugbetaling van alle medische en paramedische behandelingen (e.g. hormoonbehandeling, permanente ontharing, operaties, logopedie) en ondersteunende middelen (e.g. protheses, pruiken).
- Meer middelen voor de psychologische begeleiding van transgender personen, familie en partners. Terugbetaling van psychotherapie van zelfstandig psychologen. Dit helpt onmiddellijk iedereen die op een wachtlijst staat. Daarnaast extra aanwervingen en opleiding van zorgverleners om de lange wachttijden in het genderteam te verminderen.
- Oprichting en ondersteuning van extra genderteams over heel België, minstens per provincie één plek waar men terecht kan voor multidisciplinaire psychologische en medische begeleiding. Momenteel hinkt Wallonië enorm achter op Vlaanderen.
- Genderinclusieve WC’s en kleedkamers, afschaffen van aanduiden van geslacht waar mogelijk, brieven zonder mevrouw/meneer.
- Bescherming van transgender personen op de werkvloer en op school.
- Voorzien van genoeg en degelijke vluchthuizen specifiek voor LGTBQI+ personen, waar iedereen die zich thuis niet meer veilig voelt, opvang kan krijgen.
- Bescherming, opvang en “het geven van papieren” aan transgender personen die hun land van herkomst zijn moeten ontvluchten.
- Verbod op conversietherapie in België
Echte verandering voor transgender personen en omgeving kan enkel door sociale tekorten in de samenleving aan te pakken:
- Meer middelen voor gezondheidszorg. Strijd voor universele toegankelijke gezondheidszorg!
- Meer publieke investeringen in sociale huisvesting. Dit kan ervoor zorgen dat huurprijzen gedrukt worden en de toon zetten voor een huizenmarkt zonder discriminatie.
- Hogere minimumlonen en uitkeringen voor iedereen, zodat iedereen de materiële basis heeft om een degelijk leven te hebben.
Deze veranderingen zorgen voor betere bescherming van transgender personen die gediscrimineerd worden op de arbeidsmarkt, bescherming tegen seksuele uitbuiting, én bescherming van personen die door hun omgeving uitgesloten worden. Kortom, een transitie mag géén reden zijn om in armoede te belanden!
Deze brede eisen kunnen mensen verenigen in de sociale strijd aangezien ze niet enkel ten goede komen aan transgender personen, maar aan alle onderdrukte lagen in de samenleving. Campagne ROSA wil iedereen écht de keuze geven om zichzelf te zijn en het dichotome denken rond gender breken, zodat veel verschillende wegen mogelijk zijn voor zowel genderbeleving als expressie.
Maar om echte vrijheid van genderbeleving en van seksuele oriëntatie te bekomen, is een breuk met het kapitalistisch systeem noodzakelijk! Zonder breuk blijft elke overwinning tijdelijk en kan deze steeds teruggedraaid worden, dit wordt pijnlijk duidelijk bijvoorbeeld in Rusland en de Verenigde Staten. Het kapitalistisch systeem zal ons blijven verdelen op basis van gender, huidskleur. Maar ons bewustzijn van deze mechanismen en samen de strijd aangaan voor een andere samenleving, is de enige manier om een solidaire en socialistische samenleving te bereiken.
Noten
[1] https://www.contrapoints.com/transcripts/archives/what-is-gender
[2]https://www.steunpuntgelijkekansen.be/wpcontent/uploads/Geweldervaringen_van_trans_personen_in_ Belgie _2015.pdf
[3] ‘Recordaantal geslachtsveranderingen’ De Standaard (07/01/2015) https://www.standaard.be/ent/dmf20150106 01461006
[4] Zestien maanden wachten voor eerste afspraak transgenderzorg: ‘Dat is verschrikkelijk lang’ De Standaard (11/01/2021)
[5] Delcourt, M., & Nicholson, J. (1961). Hermaphrodite: Myths and rites of the bisexual figure in classical antiquity.
Boeken:
- Feinberg, L. (1997). Transgender Warriors: Making History from Joan of Arc to Marsha P. Johnson and Beyond. Beacon Press
