Het Duitse woord “Zeitenwende” of “verandering van tijdperk”, gebruikt door de Duitse bondskanselier Olaf Scholz in een toespraak voor de Bondsdag kort na de Russische invasie in Oekraïne in februari 2022, is zeer geschikt om de huidige periode in de Duitse geschiedenis te beschrijven.
Artikel door Christian (Leuven)
Terwijl de Duitse economie op de rand van een recessie balanceert en een golf van besparingen dreigt, blijft de Duitse coalitieregering van de sociaaldemocratische SPD, de Groenen en de liberale FDP steun verliezen. De drie recente regionale verkiezingen in het oosten van het land betekenen een ongekend succes voor de extreemrechtse AfD (Alternative für Deutschland). Na de afsplitsing van de BSW (Bündnis Sahra Wagenknecht) van Die Linke bevindt links zich in een proces van hergroepering, zo niet ontbinding. Links is, net als de rest van het politieke spectrum, duidelijk naar rechts opgeschoven.
Op het gebied van migratie vertegenwoordigt de recente uitbreiding van de grenscontroles door de regering, een maatregel die lange tijd door extreemrechts werd bepleit, zo’n verschuiving naar rechts. Op deze kwestie, evenals de ‘pacifistische’ houding van de BSW en zelfs de AfD, komen we in een later artikel terug.
Duits economisch model in de problemen
De totale crisis waarin het kapitalistisch systeem terechtkomt, verloopt in verschillende landen in een verschillend tempo. De status van Duitsland als de economische motor van Europa, als symbool van stabiliteit, lijkt nu verleden tijd. Sommigen gaan zelfs zo ver dat ze Duitsland opnieuw het etiket “zieke man van Europa” opplakken waarmee het land bekend stond aan het eind van de jaren 1990 en het begin van de jaren 2000, een periode van stagnerende groei en hoge werkloosheid.
De Duitse economie belandde in 2023 in een recessie (-0,3%), terwijl de groei in Zuid-Europa er ironisch genoeg voor zorgde dat de EU als geheel aan de recessie kon ontsnappen. In 2024 balanceert de Duitse economie op de rand van een recessie, met een groei van maximaal 0,3%. [i] De automobielsector, het vlaggenschip van de Duitse economie, is een perfect voorbeeld van de huidige crisis in het concurrentievermogen. Volkswagen zou 15.000 banen kunnen schrappen in Duitsland, waar het voor het eerst sinds 1938 overweegt fabrieken te sluiten.[ii]
De werkloosheid stijgt licht, momenteel zit 6,0% zonder werk, vergeleken met 5,7% in 2023. Dit is nog steeds relatief laag naar historische maatstaven (het record voor de 21e eeuw was 11,2% in 2005), maar het lijkt te wijten te zijn aan demografische factoren, met name de pensionering van de babyboomers, wat zijn eigen problemen met zich meebrengt.
De laatste keer dat de Duitse burgerij erin slaagde zich te ontdoen van het etiket “zieke man van Europa”, was dankzij de “Agenda 2010”. Dat was een pakket (tegen)hervormingen dat in 2003 werd ingevoerd door de coalitie van de SPD en de Groenen onder kanselier Gerhard Schröder. De Harz IV hervormingen vielen sociale uitkeringen en werkloosheidsuitkeringen aan en vormden een enorme aanval op de welvaartsstaat. De creatie van een enorme lageloonsector, de massale introductie van tijdelijk werk en een duidelijke loonmatiging stelden het Duitse kapitaal in staat om opnieuw concurrerend te worden op Europese en zelfs mondiale schaal, een echte export “superster”. Tijdens de eurocrisis kon het Duitse kapitaal zijn wil opleggen aan de zwakkere economieën van Zuid-Europa en zelfs profiteren van de crisis.
De sterke punten van het economische model van Duitsland zijn nu zwakke punten geworden. Na het financiële gat dat ontstond door de covid-crisis, heeft de Russisch-Oekraïense oorlog de Duitse constructie een nog grotere klap toegebracht. Duitsland is nu zijn goedkope energiebron, Russisch gas, kwijt. De ontkoppeling van de wereldeconomie heeft de Duitse export geschaad, vooral naar de Chinese markt. Toegang tot het opkomende China, een land dat nu zelf in crisis verkeert, was een cruciaal onderdeel van het Duitse succesrecept van de afgelopen periode. Een grote lageloonsector heeft ook het nadeel van een zwakkere binnenlandse vraag. Onderinvesteringen in publieke infrastructuur (zoals digitalisering) schaden nu de economie. Duitsland heeft, net als de EU als geheel, een zwakke positie op het gebied van geavanceerde technologieën. Het loopt ver achter de Verenigde Staten en China.
Begrotingscrisis en bezuinigingen
Duitsland wordt ook geconfronteerd met een grotendeels zelfopgelegde begrotingscrisis. De Duitse federale ‘Ampel-Koalition’-coalitie van sociaaldemocraten (SPD), liberaal-democraten (FDP) en Alliantie 90/Grünen heeft geprobeerd om een covid-noodfonds van € 60 miljard te herbestemmen voor het nieuwe ‘Klimaat- en transformatiefonds’. In de Bondsdag stemden de christendemocraten van CDU/CSU tegen. Ze deden ook een beroep op het Grondwettelijk Hof om de maatregel in kwestie te voorkomen. Het vonnis gaf de christendemocraten gelijk, omdat de maatregel in strijd was met de “schuldenbremse”, die sinds 2016 het begrotingstekort beperkt tot 0,35% van het BBP. [iii] De coalitie is verdeeld over de vraag of ze het principe van de schuldenrem in twijfel moet trekken. Christian Lindner, de minister van Financiën van de FDP, een bijzonder ijverige neoliberale partij, is in tegenstelling tot zijn sociaaldemocratische en groene coalitiepartners bijzonder gehecht aan dit principe. Nu de regering niet bereid is om gegarandeerde belastingvoordelen voor de rijken en grote bedrijven op te geven om de gaten in de begroting van 2025 te dichten, dreigen besparingen op de sociale uitgaven. Vanaf 2027 zullen de kosten van de herbewapening, die nu nog gedekt worden door een speciaal fonds, de begroting nog meer onder druk zetten. De covid-crisis, de herbewapening, de energietransitie, enz. zullen allemaal op de schouders van de werkenden terechtkomen, opdat het land, eigenlijk het Duitse kapitaal, zijn concurrentievermogen kan herwinnen.
Verschuiving naar rechts
De heersende klasse heeft racisme en de vervolging van gemarginaliseerde en kwetsbare mensen nodig om de arbeidersklasse te verdelen. Het is de enige manier om hen de rekening te laten betalen. De media en het hele politieke spectrum worden door hun acceptatie van het kapitalisme onvermijdelijk op het pad van rechts-extremisme geduwd. De vrijwel onzichtbare linkerzijde en de totale afwezigheid van enig vooruitzicht op een socialistisch alternatief voor het systeem, zorgen ervoor dat dit op zeer weinig tegenstand stuit. Als er bovendien een pessimistisch economisch vooruitzicht wordt toegevoegd aan de sociale woestijn die is gecreëerd door het beleid van de afgelopen decennia, wordt de angst voor sociale achteruitgang die mensen motiveert om voor extreemrechts te kiezen, nog meer aangewakkerd.
Dit verklaart het ongekende electorale succes van de AfD en de verrechtsing van het hele politieke spectrum. De gevestigde partijen staan te trappelen om veel elementen van het extreemrechtse programma te implementeren. Duitsland treedt in de voetsporen van veel andere EU-landen, waar deze trend al langer gaande is. Maar de recente versnelde verrechtsing van Duitsland, de leidende macht van de EU, zal deze trend waarschijnlijk ook elders op het continent stimuleren.
Het oosten
Om historische redenen is de politieke onrust in Duitsland het grootst in het oosten van het land. De Duitse malaise van de jaren 1990 en begin 2000 hield deels verband met de kosten van de integratie van het voormalige Oost-Duitsland in het West-Duitse kapitalisme. De massale omwenteling veroorzaakt door de kapitalistische restauratie, in het bijzonder de vernietiging van het grootste deel van de Oost-Duitse industrie en de daaruit voortvloeiende massale werkloosheid, heeft een blijvend trauma achtergelaten in de regio.
Vijfendertig jaar na de hereniging kent het oosten van het land nog steeds een veel hoger armoedepercentage. Met uitzondering van een paar grote bevolkingscentra kent het oosten van Duitsland een voortdurende demografische achteruitgang, gekenmerkt door emigratie. In een neoliberale context gaat dit gepaard met het verlies van openbare diensten. Extreemrechtse partijen en gewelddadige (neo)fascistische groeperingen hebben hier lange tijd een vruchtbare bodem gevonden. De woede richt zich nu op migratie, ook al is daar in deze regio relatief weinig van te merken.
De significante aanwezigheid van Die Linke in het politieke landschap van Oost-Duitsland (grotendeels gebaseerd op de voormalige PDS, de opvolger van de Oost-Duitse bureaucratische dictatuur) heeft de opkomst van extreemrechts enigszins afgeremd. Door genoegen te nemen met het status quo, is Die Linke er echter niet in geslaagd een antwoord te bieden op de systeemcrisis waaronder de bevolking lijdt en gaat de partij zelf onderuit.
Drie uitstekende resultaten voor de AfD
In september werden drie regionale verkiezingen gehouden in Oost-Duitsland: in Thüringen en Saksen op 1 september en in Brandenburg op 22 september. De extreemrechtse AfD won de verkiezingen in Thüringen met bijna 33% van de stemmen, een stijging van meer dan 9% ten opzichte van de resultaten van 2019. In Saksen en Brandenburg scoorde de AfD rond de 30%, waardoor de eerste plaats nipt werd gemist.
Het succes van de AfD kwam niet geheel onverwacht. De partij stond al enige tijd op de tweede plaats in de federale peilingen, een feit dat werd bevestigd door de Europese verkiezingen in juli 2024.
Maar voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog werd een extreemrechtse partij de grootste in een Duitse regio. Door een verontrustend toeval was het ook in Thüringen dat de nazi-partij voor het eerst deelnam aan een regeringscoalitie na de regionale verkiezingen in januari 1930. De AfD is echter niet de NSDAP en dit zijn niet de jaren 1930.
De situatie is ernstig, maar we leven in een heel andere periode. Het grotere gewicht van de arbeidersklasse vandaag in vergelijking met de jaren 1930 en de afwezigheid van een sterke linkerzijde, en vooral van revolutionair links, betekenen dat extreemrechts momenteel de vorm aanneemt van populistische partijen, die perfect op hun gemak zijn in het bestaande kader van de representatieve democratie.
Het huidige traject blijft echter zorgwekkend. Steeds meer mensen stemmen op de AfD uit overtuiging, bijvoorbeeld door zich aan te sluiten bij haar racistische antimigrantenprogramma, in plaats van uit teleurstelling over de andere partijen. In Thüringen is het aandeel van de “proteststem” onder AfD-stemmers in tien jaar tijd gedaald van 57% naar 40%[v]. Voor het eerst stemt de meerderheid van de mensen op de AfD omdat ze erop vertrouwen dat die partij problemen zou oplossen. [vi]
In tegenstelling tot het Rassemblement National in Frankrijk, is er bij de AfD geen sprake van een poging om zichzelf aanvaardbaar voor te doen. De partij werd in 2013 opgericht als reactie op de eurocrisis en was aanvankelijk een ultra-neoliberale eurosceptische partij. De partij pleitte onder andere voor de herinvoering van nationale munteenheden of de vorming van afzonderlijke, stabielere valutagebieden (in het noorden en het zuiden van de EU). De partij maakte vervolgens verschillende periodes van onenigheid door, waarbij de meest extreme elementen van racistisch extreemrechts telkens als overwinnaars uit de bus kwamen. Vandaag wordt de AfD gekenmerkt door haar diep islamofobe en anti-migratieprogramma.
De AfD van Thüringen is bijzonder rechts, zelfs naar de maatstaven van deze partij, met een communicatiestijl die sommige nationale leiders liever vermijden. De leider van de regionale partij, Björn Höcke, verzette zich met name tegen de herdenking van de misdaden van nazi-Duitsland. Hij bekritiseerde het Holocaust-monument in Berlijn en beweerde dat de Duitsers “de enigen ter wereld zijn die een monument van schande hebben geplant in het hart van hun hoofdstad.” In juli 2024 werd hij opnieuw veroordeeld voor het gebruik van een nazi-slogan.
Hoewel de AfD geen partij is van fascistische straatvechters, heeft ze ongetwijfeld kracht geput uit protestbewegingen zoals Pegida (islamofoob extreemrechts) of Querdenker (covid-samenzweerders). De AfD heeft banden met gewelddadige extreemrechtse groeperingen en haar succes is gepaard gegaan met een toename van racistisch en extreemrechts geweld. In de eerste helft van 2024 bereikte het aantal misdrijven dat werd toegeschreven aan rechts-extremisme een nieuw record in Duitsland. [vii]
De weg versperren, maar voor hoe lang nog?
In elk van de drie recente regionale verkiezingen slaagde een gevestigde partij erin om de anti-AfD stemmen naar zich toe te trekken. In Thüringen en Saksen was dat de christendemocratische CDU, die momenteel op federaal niveau in de oppositie zit. In Thüringen werd de CDU tweede, in Saksen eerste. In Brandenburg was het de sociaaldemocratische SPD die de AfD wist tegen te houden. De ‘stem om extreemrechts tegen te houden’ is vooral een zaak van 60-plussers of zelfs oudere kiezers. In Brandenburg zou de helft van de 70-plussers op de SPD hebben gestemd en slechts 17% op de AfD. Onder Brandenburgers tussen 25 en 44 jaar is de gemiddelde stem voor extreemrechts twee keer zo hoog, namelijk 34%. [viii ] Onder de jongere generaties weegt het morele argument tegen het fascisme dat door de gevestigde partijen wordt gebruikt duidelijk minder zwaar. De hogere leeftijd van de ruggengraat van de stem om extreemrechts tegen te houden, voorspelt niet veel goeds voor de toekomst.
Ondanks de nipte overwinning van de SPD in Brandenburg, een deelstaat die sinds de Duitse hereniging in handen is van de sociaaldemocraten, betekenen de regionale verkiezingen een grote tegenslag voor de Duitse federale coalitie. Over de drie verkiezingen als geheel werden de Groenen en Liberalen bijna electoraal weggevaagd. In Thüringen en Saksen behaalden de partijen die de federale coalitie vormen respectievelijk slechts 10,5% en 13,3%. De populariteit van de regering van kanselier Olaf Scholz daalt gestaag. Volgens een nationale opiniepeiling die op 19 september werd gehouden, is slechts 16% van de kiezers tevreden met de regering, terwijl 47% zei “helemaal niet tevreden” te zijn.[ix]
Omwenteling ter linkerzijde
Naast de opmars van extreemrechts was er bij de recente regionale verkiezingen ook een omwenteling aan de linkerkant van het politieke spectrum. Die Linke was de grote verliezer. Die Linke had haar imago als anti-establishment partij al grotendeels verloren, met name door deelname aan besparingscoalities in enkele regio’s, vooral in het oosten van het land, maar ook in Bremen. De lancering in januari van de Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW), een alliantie die de naam draagt van haar leider, een voormalig boegbeeld van Die Linke, versnelde de ineenstorting die al aan de gang was. De BSW is een rechtse afsplitsing van Die Linke. Ze werd derde in elk van de drie regionale verkiezingen: Thüringen (15,8%), Saksen (11,8%) en Brandenburg (13,5%).
In Brandenburg verloor Die Linke al haar zetels. In Thüringen was de daling ook bijzonder dramatisch. Bij de verkiezingen van 2019 boekte Die Linke een historisch electoraal succes en werd het de grootste met 31% van de stemmen (29 zetels). Vandaag zakt het naar 13% en 12 zetels. Sinds 2020 was de minister-president van Thüringen Bodo Ramelow van Die Linke. Terwijl hij persoonlijk populair is, boette zijn partij enorm aan steun in. Als electorale partij die grotendeels afwezig is van sociale strijd, regeert Die Linke als elke andere partij en houdt zich vooral aan budgettaire beperkingen.
In Saksen heeft Die Linke meer dan de helft van haar kiezers verloren en valt het van 14 zetels terug op 6. Als Die Linke een volledige verkiezingsnederlaag kon voorkomen, dan was dat dankzij een lichte stijging van de steun onder kiezers onder de 35 jaar in universiteitssteden en grote steden zoals Leipzig.
De BSW beweert voor “rede en rechtvaardigheid” te zijn, beweert economisch links te zijn maar conservatief (anti-woke) op het gebied van onderdrukking en gekant tegen milieu-uitgaven. De leider van de BSW in Saksen, Sabine Zimmermann, stelde dat de BSW “rechts van de SPD en links van de CDU” staat met grote “politieke overlappingen” met de CDU op het gebied van “onderwijsbeleid en migratie.”[x]
Hoewel de BSW vooral stemmen afsnoepte van Die Linke, heeft het aantoonbaar voorkomen dat de AfD het nog beter deed. Volgens een enquête onder BSW-stemmers in Thüringen en Saksen zou respectievelijk 26% en 33% op de AfD hebben gestemd als de BSW-optie niet had bestaan. [xi] In tegenstelling tot Die Linke lijkt de BSW steun aan te trekken van zowel landelijke als stedelijke kiezers. [xii] Voor de AfD geldt: hoe landelijker het kiesdistrict, hoe beter het verkiezingsresultaat en ook de electorale winst sinds de laatste verkiezingen.
Het sociaal-conservatieve discours van de BSW helpt echter om rechtse standpunten te normaliseren en draagt zo bij aan de verrechtsing van het Duitse politieke spectrum. Die Linke, die nog steeds linkser is, wordt stilaan onhoorbaar in het publieke debat. Terwijl de BSW elke coalitie met de AfD heeft uitgesloten, heeft Sahra Wagenknecht al verklaard dat ze zich een substantiële samenwerking met de extreemrechtse partij kan voorstellen. [xiv]
Moeilijke regionale coalitievormingen
In het oosten van het land hebben de federale coalitiepartijen en de CDU (alle zogenaamde “westerse” partijen) collectief slecht gepresteerd. Voorlopig wil men een cordon sanitaire handhaven om te voorkomen dat de AfD deelneemt aan de regering. Coalitieonderhandelingen blijken daarom moeilijk.
In Brandenburg zijn de zetels gelijk verdeeld tussen de SPD en CDU enerzijds en de AfD en BSW anderzijds. De SPD en CDU kunnen daarom geen meerderheid vormen. Een coalitie van de SPD met de BSW, die twee zetels meer heeft dan de CDU, is daarom een mogelijkheid. [xv]
In Thüringen zou de meest waarschijnlijke coalitie tussen de CDU, de BSW en de SPD zijn. Maar omdat deze drie partijen samen slechts de helft van de zetels hebben, zou deze coalitie moeten rekenen op de tolerantie van wat er overblijft van Die Linke. De AfD zou zich dan in de positie van enige oppositiepartij bevinden, wat haar nog verder kan versterken. [xvi]
In Saksen maakt de CDU, die als eerste partij uit de verkiezingen kwam, het haar potentiële coalitiepartners, de SPD en BSW, moeilijk. Tot nu toe hebben de christendemocraten, die waarschijnlijk de volgende federale regering zullen vormen, op lokaal niveau beperkt samengewerkt met de AfD. De christendemocraten proberen zich te onderscheiden van de federale coalitiepartijen door hen te overtreffen in het overnemen van de extreemrechtse agenda, in het bijzonder inzake migratie. Op langere termijn valt niet uit te sluiten dat ze een coalitie met de AfD verkiezen boven een oriëntatie op de “centristische” partijen. Het voorbeeld van Meloni in Italië, die goede relaties heeft met de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, een lid van de CDU, laat zien welke compromissen de AfD zou moeten sluiten. Extreemrechts zou bijvoorbeeld een meer verzoenende houding ten opzichte van de EU en de NAVO moeten innemen.
Het vermogen van de BSW om deel te nemen aan coalities zal ongetwijfeld afhangen van haar vasthoudendheid aan haar standpunten over de oorlog in Oekraïne en de plaatsing van Amerikaanse raketten in Duitsland. Zal de partij in staat zijn om deze standpunten terzijde te schuiven onder het voorwendsel dat deze kwesties minder van belang zijn op regionaal niveau? De BSW heeft het ook voortdurend over het behartigen van de belangen van de KMO’s. In hoeverre is een dergelijk standpunt verenigbaar met haar eisen voor een verhoging van het minimumloon en de pensioenen? Het is heel goed mogelijk dat als de BSW in regionale coalities stapt, ze haar kiezers nog sneller zal teleurstellen dan Die Linke in het verleden deed.[xvii]
Op weg naar federale verkiezingen
De volgende federale verkiezingen in Duitsland zijn over een jaar, op 28 september 2025. Volgens een recente peiling (28/09/2024) zou, als deze verkiezingen nu worden gehouden, de CDU/CSU bovenaan staan met (32%) gevolgd door de AfD (19%) en de SPD (15%). De BSW zou net achter Alliantie 90/Groenen komen met 10% tegen 11%. De FDP en Die Linke zouden hun parlementaire vertegenwoordiging verliezen. [xviii]
De AfD zou zo van de 5e plaats in 2021 (toen het 10,4% van de stemmen haalde) naar de op een na grootste partij van het land gaan. De opkomst van de AfD is niet alleen een fenomeen in het oosten van het land. Regionale peilingen geven aan dat de partij gemiddeld 14% van de stemmen kan krijgen in de westelijke regio’s, vergeleken met 25% in het oosten. [xix] In bepaalde regio’s in het westen van Duitsland zou de AfD mogelijk nog veel beter kunnen scoren, in Nedersaksen geven de peilingen de AfD maar liefst 21%.
Als de linkerzijde meestapt in asociaal beleid of zelfs elementen van de verdelende retoriek van extreemrechts overneemt, dan versterkt dit extreemrechts enkel. Hoog tijd dat de arbeidersbeweging zich niet neerlegt bij de economische, sociale, ecologische en politieke crisis, maar zelf alternatieven formuleert en daar offensief de strijd voor aangaat.
[i] https://www.cnbc.com/2024/09/23/europe-adrift-without-a-rudder-as-france-and-germany-fight-crises.html
[ii] https://www.euronews.com/business/2024/09/12/why-are-these-6-top-european-car-maker-stocks-trading-at-record-lows
[iii] https://www.theleftberlin.com/anti-muslim-racism-as-diversion-from-social-crises/
[iv] https://internationalsocialist.net/en/2024/09/german-state-elections
[v] https://internationalsocialist.net/en/2024/09/german-state-elections
[vi] https://www.tagesschau.de/inland/innenpolitik/analyse-ltw-afd-100.html
[vii] https://www.tagesschau.de/inland/rechtsextreme-straftaten-anstieg-100.html
[viii ] https://www.rbb24.de/politik/wahl/Landtagswahl/2024/brandenburg-wahl-waehler-spd-afd-alte-junge.html
[ix] https://de.statista.com/statistik/daten/studie/2953/umfrage/zufriedenheit-mit-der-arbeit-der-bundesregierung/
[x] https://jacobin.com/2024/09/sahra-wagenknecht-germany-foreign-policy
[xi] https://jacobin.com/2024/09/sahra-wagenknecht-germany-foreign-policy
[xii] https://www.mdr.de/nachrichten/thueringen/landtagswahl-stadt-land-ergebnis-afd-bsw-gruene-100.html
[xiii] Dit interview trekt een aantal interessante conclusies over de sociologische context van de groeiende hegemonie van extreemrechts in verwaarloosde plattelandsgebieden. In dit geval gaat het om de RN in Frankrijk, maar ik denk dat er bredere lessen te leren zijn. Het verklaart hoe middenklasse lagen, kleine zelfstandigen, die vaak de eersten zijn om zich aan te sluiten bij extreemrechts, vervolgens bredere lagen kunnen beïnvloeden in dit soort omgevingen. https://www.youtube.com/watch?v=KuKnsKHRQN0
[xiv] https://www.mdr.de/nachrichten/deutschland/politik/afd-bsw-koalition-zusammenarbeit-thueringen-sachsen-100.html
[xv] https://web.de/magazine/politik/wahlen/landtagswahlen/brandenburg/bleibt-buendnis-bsw-cdu-woidke-verhandeln-40157722
[xvi] https://www.tagesschau.de/inland/innenpolitik/landtagswahlen-koalitionen-100.html
[xvii] https://jacobin.com/2024/09/sahra-wagenknecht-germany-foreign-policy