De afgelopen week hielden we vijf publieke bijeenkomsten met Maria Clara, een Braziliaanse activiste van LSR (Vrijheid, Socialisme, Revolutie) en Feministas Antiracistas Socialistas. Vanavond is er nog een laatste bijeenkomst in Luik. Ze gaf een beeld van wat extreemrechts in Brazilië betekent en hoe het verzet daartegen gevoerd kan worden. Hieronder een samenvatting van wat Maria Clara vertelde.
Extreemrechts aan de macht: niet in het belang van de werkende klasse
De afgelopen jaren waren er grote veranderingen in het politieke landschap van Brazilië. Er waren de crisis en afzetting van president Dilma van de PT (Arbeiderspartij), haar opvolging door Michel Temer, de gevangenisstraf van Luka, de verkiezing van Bolsonaro, de vrijlating van Lula en zijn terugkeer als president. Het wijst op een instabiele politieke context.
De extreemrechtse regering van Bolsonaro van 2019 tot 2023 vernietigde veel sociale maatregelen. De krachten rond Bolsonaro werden daarbij gesteund door een deel van de burgerij. Met slogans rond familie, het vaderland en verzet tegen corruptie speelt hij in op het wantrouwen tegenover de gevestigde instellingen en daarnaast maakte hij gebruik van conservatieve religieuze overtuigingen. Zijn toespraken waren van een niveau dat niet moet onderdoen voor dat van Trump. Hij richtte zich vooral tegen de weinige sociale maatregelen die er zijn om vrouwen, zwarten, LGBTQIA+ personen en inheemse mensen te steunen. De focus lag sterk op het aanklagen van de PT, Lula en de volledige linkerzijde als corrupte dieven.
Aan de macht kwam er geen confrontatie met de gevestigde orde, maar bundelde Bolsonaro de krachten met traditioneel rechts voor een neoliberale agenda met afbouw van de openbare diensten. Om steun uit het centrum te krijgen, gingen er meer middelen naar het parlement. Topmilitairen kregen meer loon en privileges, waardoor de militaire steun voor de regering toenam. Voor de werkende klasse daarentegen was er geen enkele verbetering.
Integendeel, er waren stijgende prijzen en honger, werkloosheid, corruptie in het onderwijs, sabotage van vaccinatie tegen Covid, nieuwe gevallen van racisme en politiegeweld, privatiseringen, besparingen op sociale uitgaven en vernietiging van het milieu door ontbossing, het vrijkomen van pesticiden en mijnbouw en aanvallen op inheemse volkeren. Daarnaast zien we voortdurende aanvallen op vakbonds- en democratische rechten en de dreiging van een staatsgreep, waardoor een autoritaire, seksistische, racistische en LGBTQIA-fobe agenda wordt gevoed.
De regering van Bolsonaro bracht het slechtste van de huidige samenleving samen. Autoritairen en reactionairen die democratische rechten verachten, samen met de corrupte centrumpartijen, die onze rechten aanvallen, privatiseren en profiteren van het grootkapitaal. Het betekende meer doden onder vrouwen, zwarten, inheemse mensen, LGBTQIA+ personen en de werkende klasse.
Hoe strijden tegen Bolsonaro?
In de verkiezingscampagne van 2018 was er al groot protest, onder meer door de feministische beweging Ele Não. Dit spontane protest bracht massa’s op straat in betogingen, maar ook in de wijken en op de werkplaatsen. Er waren spontane groepen die pamfletten verdeelden en debatten organiseerden in de hoop de verkiezing van Bolsonaro te stoppen.
Nadat hij was verkozen, verdedigden we op alle fronten de noodzaak om de strijd te verenigen om de regering Bolsonaro en zijn vicepresident, die uit het leger kwam, ten val te brengen. De slogan ‘Fora Bolsonaro’ genereerde talloze campagnes in het hele land, maar ze kwamen niet verder in hun programma om een echte alternatieve vorm van macht uit te drukken. Ondanks de vele kernen die spontaan ontstonden in buurten, scholen en op het werk, vakbondscampagnes, studentenstakingen en vele acties voor ‘Fora Bolsonaro’, besloten de meeste sociale bewegingen die vooral beïnvloed werden door Lula’s PT om te wachten op de verkiezingen van 2022. Een fout die de strijd een zeer hoge prijs heeft gekost en meer levens heeft gekost.
Er was een wil voor deze strijd, en officieel was dit de president met het hoogste aantal ingediende verzoeken tot impeachment in de geschiedenis van Brazilië. Door de verkiezingsuitslag centraal te stellen om verandering te bekomen en niet de honderden strijdbewegingen die in die jaren werden gevoerd, kwamen we niet tot een nieuwe regering die linkse oplossingen centraal stelde.
Hoe Lula won van Bolsonaro
De kandidatuur van Lula werd breed gedragen. Dat front omvatte ook delen van de burgerij en de traditionele rechterzijde. Het idee werd gevestigd dat dit de enige manier was om extreemrechts te stoppen.
Lula komt uit de sociale bewegingen en zijn eerste regering kwam tot stand op een ogenblik dat er een golf van nieuwe progressieve regeringen ontwikkelde in Latijns-Amerika. Die vertrokken van een idee van klassenverzoening, wat mogelijk werd door de economische groei die er toen was. Dit scenario is nu niet te herhalen in deze fase van wereldwijde crisis van het kapitalisme. Dat maakt het nog moeilijker om een regering te vormen die opkomt voor de belangen van de armen en de werkende klasse.
Wij wilden uiteraard ook het einde van de regering-Bolsonaro. We stemden op Lula en wisten dat zijn verkiezing als enige mogelijke antwoord werd ervaren. Het was alsof we even verlost waren van de verschrikkelijke en verwoestende Bolsonaro.
Een van deze alternatieven in Brazilië is de linkse partij PSOL. Die ontstond in het verzet tegen de pensioenhervorming van Lula in 2005. Vandaag is PSOL verzwakt en weet het niet hoe de strijd op te voeren. De PSOL-voorzitter stelde op het laatste congres dat de regering van Lula hard moet werken om zo te voorkomen dat extreemrechts weer aan de macht komt. Dat standpunt wordt door de meerderheid van de PSOL verdedigd.
Na een jaar Lula aan de macht is er enige verbetering in de economie. Maar de populariteit van de president is gedaald. De kleine maatregelen worden niet aangevoeld als grote veranderingen. Langs de andere kant blijft de angst voor een terugkeer van extreemrechts heel groot. De regering werpt zich op als verdediger van de belangen van de burgerij. De agro-business doet goede zaken en als gevolg daarvan is er een toename van de ontbossing.
Bij extreemrechts is Bolsonaro niet langer de centrale figuur, hij zocht zijn toevlucht tot de Hongaarse ambassade. Extreemrechtse ideeën staan echter nog steeds erg sterk en er is een grote polarisatie. Op 8 januari 2023 was er een couppoging. In februari dit jaar was er een betoging met Bolsonaro en met 180.000 deelnemers in São Paulo.
Socialistisch feminisme en de strijd tegen systemisch racisme
Feministisch en antiracistisch bewustzijn is sterk aanwezig in de strijd en heeft een grote invloed op het politieke toneel. Na vier jaar extreemrechtse regering is de situatie voor ons slechter geworden. Na een jaar onder Lula zijn de maatregelen beperkt en ontoereikend.
In 2023 was er in zeven grote staten een stijging met 49% van het aantal femicides en moorden op trans personen. In deze staten valt er elke drie uur een slachtoffer. In 2021 was één op de drie slachtoffers een zwarte vrouw. In 2023 was er één geregistreerde verkrachting per 8 minuten. Sommige van deze slachtoffers zoeken toegang tot legale abortus, maar dat wordt slechts in drie situaties toegelaten: slachtoffers van geweld, gevaar voor het leven van de zwangere vrouw en misvorming van de foetus. Zelfs indien het onder die voorwaarden wettelijk kan, zijn er sowieso weinig diensten en zijn deze amper toegankelijk.
We maken steunen de nationale campagne ‘Kinderen zijn geen moeders’, die opkomt voor het recht op abortus en ingaat tegen de voortdurende dreiging van wetsvoorstellen die burgerrechten willen geven aan een embryo. De criminalisering van abortus heeft verwoestende gevolgen. In 2021 en 2022 leidde dit tot de dood van 483 zwangere vrouwen, levens die gered hadden kunnen worden. De opkomst van extreemrechts leidde tot een toename van de vervolging van en rapportage over clandestiene abortussen. Hierdoor is de criminalisering en opsluiting van deze vrouwen toegenomen. Het zijn altijd arme vrouwen, waarvan de meerderheid zwart of inheems is, die het grootste slachtoffer zijn van deze logica. Er wordt gewerkt aan een campagne onder de naam ‘Geen gevangenissen en geen doden meer’.
Inheemse levens lopen nog steeds groot gevaar. In 2022 vielen er 343 doden onder de Yanomami. In 2023 waren er meer dan 300 doden, van wie meer dan de helft jonger was dan 4 jaar. Dit aantal is immens als we kijken naar de totale inheemse bevolking van het land. Het betekent dat er strijd nodig is voor het recht op land en de zelfbeschikking van volkeren. Er is onder meer een strijd tegen de aanleg van een nieuwe spoorlijn die het inheemse gebied doormidden zou snijden en die de belangen van de agro-business dient.
De dreiging van de regering om gevangenissen te privatiseren zal racisme verder versterken. Brazilië kent de op twee na grootste gevangenisbevolking ter wereld, na de VS en China. 66% van deze bevolking is zwart. Binnen de feministische en antiracistische bewegingen pleiten we voor een sterke campagne tegen de privatisering van de gevangenissen, tegen de massale opsluiting van zwarte mensen en tegen de zogenaamde ‘war on drugs’.
De situatie van trans personen blijft zorgwekkend. Brazilië is het land dat de meeste transpersonen ter wereld vermoordt. De levensverwachting van een trans persoon in Brazilië is 35 jaar. Toegang tot gezondheidszorg, degelijk werk, huisvesting en minimale leefomstandigheden zijn erg moeilijk en er zijn heel veel vooroordelen.
Er is straatprotest. In maart was er de eerste optocht van trans mannen in São Paulo met 10.000 deelnemers. De LGBTQIA+ prides in Brazilië zijn doorgaans erg groot, maar er is strijd om deze te politiseren. Er is voor het vierde jaar op rij een trans pride en er zijn ook marsen voor de rechten van lesbiennes en biseksuele vrouwen. Bolsonaro keurde een transfobe maatregel goed voor identiteitsdocumenten in het land. Het leek erop dat Lula die maatregel ging intrekken, maar hij deed dit uiteindelijk niet om de conservatieven in het parlement niet voor het hoofd te stoten.
Feminisme in Latijns-Amerika
Sinds de feministische lente in 2015 hebben de wereld en het feminisme transformaties ondergaan. Veel meer dan het aan de kaak stellen van loonongelijkheid, is het zich gaan richten op de hele seksistische structuur die wordt opgelegd aan het dagelijks leven als vrouw, lgbtqia+ persoon en mensen van kleur.
We klaagden het structurele karakter van onderdrukking binnen het kapitalisme aan, een karakter dat een effect heeft op alle gebieden van ons bestaan. Het dagelijkse leven is niet evident voor wie vrouw is, arm, zwart, inheems, queer en al wie buiten de hokjes van de normen valt. De feministische golf van ‘Ni Una Menos’ blijft sterk, onder meer omdat het aantal femicides hoog blijft. We zorgen ervoor dat de slachtoffers niet vergeten worden.
Binnen deze beweging maakte het optreden van Chileense feministen indruk op sociale netwerken en werd het in de jaren daarna ook in andere landen opgevoerd. Het lied “Jij bent de verkrachter” associeerde de verkrachter met een machocultuur die door de staat in stand wordt gehouden als de hoofdrolspeler van gendergeweld en onderdrukking. In Argentinië vochten de massa’s om abortus te legaliseren en wonnen ze het recht op abortus. Ze verspreidden het symbool van de groene sjaaltjes door heel Latijns-Amerika en de wereld. En ze lieten ook zien dat we kunnen winnen als we ons niet beperken tot het onderhandelen over kruimels die regeringen en bazen bereid zijn om van de tafel te laten vallen.
De uitweg
Het gevoel is dat er dringend behoefte is aan verandering in het leven van vrouwen, zwarte, inheemse en LGBTQIA+ mensen.
Regeringen hebben gefaald, zelfs de nieuwe linkse formaties laten zien dat ze niet breken met het kapitalisme.
Nochtans is het duidelijk dat feministische strijd een bedreiging kan vormen voor het systeem en voor de gevestigde orde. Dat verklaart de conservatieve reacties hiertegen. Er zijn de slechter wordende levensomstandigheden voor de werkende klasse, wat leidt tot meer sociale polarisatie. De antwoorden van het kapitalisme bestaan uit meer geweld, discriminatie en oorlogen.
Het is tegen deze achtergrond dat extreemrechts wereldwijd kan groeien en zelfs de minimale vooruitgang in de strijd tegen genderongelijkheid en racisme, en tegen onderdrukking in het algemeen, betwist.
Pogingen tot verzoening met de gevestigde orde zullen daar geen antwoord op bieden. In de praktijk zullen zij onze rechten blijven beknotten en ruimte laten voor de versterking van extreemrechts, dat opnieuw aan de macht dreigt te komen, zoals we Trump in de VS zien doen.
Op straat komen en onze strijd organiseren voor socialistische maatschappijverandering blijft de enige uitweg. Dat is waar we in Brazilië en wereldwijd voor opkomen.
