Recensie door Celina, Sarah en Roberta van ROSA Oostenrijk
De kaskraker Barbie-film die momenteel in de bioscopen draait, breekt records aan de kassa en is overal onderwerp van verhitte discussies. De film had na 17 dagen al een omzet van 1 miljard dollar, waarmee Greta Gerwig de eerste vrouwelijke soloregisseur was die een dergelijk record bereikte. Bovenal vinden veel vrouwen en queer personen zichzelf weerspiegeld in de problematische ervaringen van de personages in de film. Conservatieven en rechtse figuren, onder meer in de VS, bestempelen de film als linkse ‘woke’ propaganda. Binnen antikapitalistische linkse kringen wordt neergekeken op de film: ‘Waar is de kritiek op het kapitalisme?’, klinkt het. Mattel slaagde er inderdaad in om recordwinsten te boeken met de film en bijhorende merchandise. Het winstbejag domineert.
Bedrijven als Mattel hebben geen belang bij emancipatie van vrouwen en queer personen. Ze proberen van alles te profiteren, inclusief de nieuwe feministische golf. We vinden echter dat de film tal van positieve elementen bevat en dat het wijdverspreide enthousiasme ervoor niet zomaar van tafel mag worden geveegd.
“Deze Barbie vertelt je over het patriarchaat”
De film toont op sarcastische wijze Barbie’s shock wanneer ze geconfronteerd wordt met de echte wereld buiten ‘Barbieland’. De echte wereld blijkt immers een patriarchale samenleving te zijn die wordt gedomineerd door alledaagse seksuele intimidatie, seksisme, seksualisering en objectivering van menselijke lichamen. Zoals het zo mooi gezegd wordt in de film: “Het is onmogelijk om een vrouw te zijn.” Met andere woorden, onmogelijk om aan alle verwachtingen te voldoen.
In het begin van haar reis verspreidt ze de vrouwelijke solidariteit die ze gewend is in Barbieland. Ze vertelt vrouwen hoe mooi ze zijn en probeert ze te emanciperen. Toch realiseert ze zich al snel hoe de iconische Barbiepop gefaald heeft in het naar het echte leven brengen van de fantasie. De mentaliteitsverandering heeft de beloften niet ingelost. Barbie weet niet hoe dit kon gebeuren. Dankzij Barbie konden vrouwen tegenwoordig toch alles aan… of niet?
Ken, die Barbie’s missie vergezelt en er als een witte goed uitziende mannelijke homo uitziet, is daarentegen verbaasd over het patriarchaat en leert er meer over. In de loop van de film besluit de eeuwig afgewezen Ken om ‘het patriarchaat’ naar ‘Barbieland’ te brengen. Terwijl Barbie de problemen in de echte wereld probeert op te lossen, gaat Ken verder met het overtuigen van alle Barbies in Barbieland om hun hoogvliegende carrières en hun meidenavonden op te geven en zich in plaats daarvan te richten op het dienen en ondersteunen van de creatie en groei van het nieuw opgerichte patriarchaat in Barbieland.
Met de hulp van een echt moeder-dochter duo slaagt Barbie er echter in om de orde te herstellen en te begrijpen waarom de Kens in opstand kwamen. De Kens leefden in een wereld waarin ze alleen bestonden in de schaduw van Barbie. Aan het einde worden ze bevrijd door Barbie’s aanmoediging om op zoek te gaan naar zichzelf. Barbie verontschuldigt zich en geeft toe dat “minder nachten alleen meisjesnachten hadden kunnen zijn.”
Met ironische humor weet de film te verwijzen naar de alledaagse ervaringen van veel vrouwen en gays die onder het kapitalisme leven. In het licht van een zeer door mannen gedomineerde filmwereld, waarin vrouwen vaak alleen worden ’tentoongesteld’ als objecten, is het niet verwonderlijk dat veel vrouwen zich aangetrokken voelen tot deze film die bewust een dystopische wereld creëert waarin de rollen zijn omgedraaid. Het enthousiasme rond de film weerspiegelt een wijdverbreid verlangen onder veel vrouwen en queer personen dat de realiteit van hun leven daadwerkelijk aan bod komt in de cultuurindustrie. Lange tijd vond deze vorm van perceptie en representatie nauwelijks plaats in de mainstream cinema, maar nu pakken grote filmmaatschappijen deze kwesties steeds vaker op. Feminisme moet gezien worden als een politieke beweging in dialoog met het denken van haar tijd. In de bredere mainstreamcultuur richt de film zich ook tot anti-feministen. Degenen die, ongeacht de zeer reële tekortkomingen van het patriarchaat, vasthouden aan het handhaven van de status quo. Dat doen ze onder meer door een beroep te doen op empathie, door te zeggen dat als mannen erin slagen om de gevoelens, ervaringen en onderdrukking van vrouwen en queer personen te begrijpen en werkelijk te doorgronden, ze in staat zullen zijn om de schade die het patriarchaat aan ons allen toebrengt werkelijk te begrijpen en hopelijk in solidariteit zullen leven zonder iets aan de samenleving te veranderen.
De toe-eigening van de kleur roze en ‘alles wat meisjesachtig is’ is erg goed gelukt in de film en raakt veel kijkers. Zelfs de vijandige tiener die helemaal in het zwart gekleed is, draagt tegen het einde van de film roze. In plaats van een negatieve connotatie, staan deze symbolen in de film voor empowerment voor vrouwen en meisjes. Daarmee wordt het seksistische argument tegengegaan dat meisjes en non-binaire mensen de vrijheid ontzegt om hun eigen beslissingen te nemen. Er was online heel wat seksistische anti-feministische propaganda als reactie op de film. Zo stelde een online reactie: “Om Oppenheimer te begrijpen, moet je kennis hebben van natuurkunde, psychologie, oorlogsvoering, geschiedenis en cultuur. Om Barbie te zien, moet je woke zijn.” Barbie blijkt controversieel te zijn waarbij alle negatieve vooringenomenheid ten opzichte van alles wat als ‘vrouwelijk’ wordt gezien aan de oppervlakte komt. Dit toont eigenlijk vooral hoe diepgeworteld seksisme is.
Het succes van de film en de polarisatie wijzen echter ook op veranderende genderrollen in het bewustzijn van brede massa’s, waaraan zelfs grote bedrijven als Warner Bros en Mattel zich aanpassen. Bedrijven die miljardenwinsten maakten aan de verspreiding van toxische genderrollen, wagen zich nu aan pinkwashing. Ze proberen dit als feminisme in de markt te zetten. Dat leidt tot tegengestelde gevoelens bij ons. We zijn blij dat de realiteit van ons leven een plaats krijgt op het scherm. Culturele representatie is een belangrijke stap om de noodzakelijke mentaliteitsverandering te beïnvloeden. Tegelijk zijn we boos over de pinkwashing. Wij strijden van onderuit en weten dat grote bedrijven geen bondgenoot zijn. Als feministische ideeën nu vertegenwoordigd worden in de mainstream media en door grote bedrijven opgepikt worden, heeft dit te maken met het effect van de feministische protestgolven. De afgelopen jaren was er veel feministische strijd: van Latijns-Amerika tot Polen, van Zuid-Korea tot Iran, strijd voor abortusrechten, tegen geweld en vrouwenmoorden, voor LGBTQIA+ rechten, tegen seksueel geweld en nog veel meer. Deze nieuwe feministische golf drukt een trend uit van radicalisering tegen patriarchale omstandigheden. Deze radicale veranderingen politiseren niet alleen jongeren, maar bredere lagen van de bevolking. Daarom is het grote enthousiasme voor de film, die velen zien als een uiting van hun dagelijkse ervaringen met seksisme, niet verrassend. Het laat zien dat er weliswaar veel is veranderd in het bewustzijn en de houding van mensen, maar dat de werkelijke sociale omstandigheden deze radicale verandering niet weerspiegelen.
De “Manosphere”: anti-feministische reactie
Deze film komt echter ook op een moment van sterke polarisatie. Het is niet verwonderlijk dat conservatief rechts en de “Manosphere”, vooral in de VS, in deze ‘woke’ Barbie een vijand zien. Dat een fictieve film al zoveel verontwaardiging en angst onder conservatieven en rechts kan oproepen, laat zien hoe weinig ‘woke’ het kapitalisme eigenlijk ‘mag’ zijn. Zelfs het beperkte feminisme in de film – met vrouwen aan de top van bedrijven en regeringen, die op gelijke voet met mannen leven en zich vrij kunnen uiten – ligt steeds meer onder vuur.
De rechtse propaganda tegen de film kan in verband worden gebracht met de gestaag groeiende rechts-conservatieve beweging. Niet alleen in de VS is er een terugslag tegen een bredere kijk dan de traditionele binaire visie op gender. Ook in Europa wordt bewust geprobeerd om het binaire concept van gender en het “traditionele” gezin in stand te houden. De verwoestende gevolgen zijn te zien in de aanvallen op abortusrechten, queerrechten, transrechten en rechten van vrouwen en queer werknemers en de arbeidersklasse in het algemeen.
Deze anti-feministische terugslag, vooral tegen de LGBTQIA+ gemeenschap, kan worden verklaard door de angst van de heersende klasse dat deze bewegingen en sentimenten de patriarchale status quo aan het wankelen kunnen brengen. Het zou echter simplistisch zijn om deze anti-feministische reacties op de film simpelweg toe te schrijven aan ‘beledigde mannelijke ego’s’. Als socialistische feministen zien we het patriarchale systeem als een noodzakelijk element van het kapitalisme dat dient om het in stand te houden. Dit systeem uit zich onder andere in de structuren van het gezin, in onderbetaald zorgwerk en de uitbuiting van reproductief werk. De gewelddadige opleving van ultraconservatieve, burgerlijke genderideeën kan in verband worden gebracht met de algemene crisis van het kapitalisme, waarin feministische verworvenheden worden teruggetrokken. Die burgerlijk-conservatieve gendernormen zijn uiteindelijk niet alleen een “cultureel fenomeen”, maar hebben een economische basis die tot uiting komt op sociaal-cultureel niveau. Het wereldwijde kapitalistische systeem bevindt zich momenteel in een diepe crisis. Deze crisis uit zich in grote problemen zoals toenemende ongelijkheid, klimaatverandering, oorlog, maar ook in economische problemen en de ondoorzichtigheid van toeleveringsketens in alle noodzakelijke producten zoals voedsel of textiel. Deze crisistoestand maakt het noodzakelijk om zwaarbevochten feministische verworvenheden in vraag te stellen om de economische winsten van de kapitalistische klasse veilig te stellen.
“Waar is Barbie van de arbeidersklasse?!”
Natuurlijk is er geen kritiek op het kapitalisme in de film, laat staan dat er een verband wordt gelegd tussen patriarchaat en kapitalisme. Geld en winst worden in de hele film niet genoemd. Barbie doet alle jobs, er is Barbie Astronaut, Barbie President, Barbie bouwvakker, maar waar werken ze voor? Krijgen ze een loon? Of werken ze gewoon voor het welzijn van Barbieland? Deze vragen worden niet beantwoord in de film. Het lijkt eerder alsof de tegenstrijdigheden van het kapitalisme, dat ook in Barbieland lijkt te bestaan, op magische wijze zijn verdwenen.
Hetzelfde geldt voor het voorbeeld uit de echte wereld. Het tienermoederduo kan gewoon vluchten voor een onbepaalde duur en dit met een mooie auto, maar zonder werk of school. De mannen in de raad van bestuur van Barbie lijken puur toegewijd aan het handhaven van het patriarchaat, terwijl je zou kunnen stellen dat de reden voor hen om het status quo te handhaven de economische winst en macht is die het hen verzekert. Zelfs de man die het nieuws van Barbie’s ontsnapping aan de machtige bazen vertelt, zou verbitterd moeten zijn in het besef dat hij en vele anderen worden uitgebuit voor de winst en het welzijn van maar heel weinig mensen. Hij sluit zich evenwel aan bij de zoektocht om Barbie terug te brengen naar Barbieland en is ogenschijnlijk blind voor de spot en het sarcastische oordeel dat hij voortdurend van zijn superieuren ontvangt.
Dat de kwestie van het feminisme een centrale economische kern heeft, blijft in andere aspecten verborgen. Waar is de alleenstaande moeder Barbie die met drie jobs de eindjes aan elkaar moet knopen? Waar is verpleegster Barbie die worstelt met lage lonen, personeelstekorten en een burn-out? Waar zijn de Barbies van kleur die dagelijks botsen op racisme en seksisme? Het negeren van het kapitalistisch systeem dat aan de basis ligt van het patriarchaat, waarin mannen de enige kostwinners zijn en onbetaald zorgwerk wordt gebruikt om het in stand te houden, lijkt erg handig voor een film die probeert de verkoop van Barbiepoppen te stimuleren en nieuwe klanten wil aanspreken.
De Kens kunnen van de ene op de andere dag een patriarchaat in Barbieland introduceren en het zo voorstellen als iets dat “bedacht” is door mannen, die in Barbieland ondergeschikt zijn aan Barbie en in de echte wereld worden voorgesteld als dom, onbekwaam en beledigend. Hoe kunnen zulke onderworpen of domme wezens zo’n ingewikkeld onderdrukkend systeem hebben gecreëerd? Een systeem dat zeer reële en schadelijke gevolgen heeft, zoals te zien is in de scène waarin Barbie op straat een klap op haar kont krijgt, een systeem dat elke dag overal vrouwen het leven kost? De schuld geven aan het gekwetste mannelijke ego en de zwakte van mannelijkheid lijkt de enige manier te zijn waarop de film deze fantasie kan creëren zonder het onderdrukkende kapitalistisch systeem te noemen.
Het feit dat het patriarchaat mannen uiteindelijk alleen dingen belooft die het niet kan waarmaken en alleen een illusie van “macht” geeft, komt wel aan bod in de film, onder andere in het gehypete liedje “I’m just Ken”. Ken is een van de meest meeslepende personages in de film. Hij wordt voortdurend gebroken door zijn eigen eisen, is extreem kwetsbaar en ook eenzaam. Deze confrontatie met mannelijkheid opent veel ruimte voor een discussie over waarom het overwinnen van patriarchale rolmodellen en structuren ook in het belang van mannen is. Enkele van de sterkste scènes in de film zijn die waarin we mannen zien huilen, om te laten zien dat ze zwak kunnen zijn. Als je bedenkt dat Barbie dat gedrag niet bespot, voor wie zijn mannen dan ‘macho’s’? Er is ook geen plaats voor alternatieve ideeën over mannelijkheid, zoals die van Alan, die bespot wordt door mannen en vrouwen. Alan probeert te ontsnappen, maar zit uiteindelijk vast in Barbieland, zonder uitzicht op een oplossing.
Dat Barbie een band heeft met de arbeidersklasse is natuurlijk nauwelijks te verwachten. Maar het feit dat bijna alle verbanden buiten het culturele niveau van rolmodellen en seksisme worden weggelaten, wekt de indruk dat patriarchaat alleen een kwestie van culturele houdingen is. De strijd voor bevrijding van toxische rolpatronen, seksisme en andere manifestaties van patriarchale sociale structuren en cultuur is onlosmakelijk en onvermijdelijk verbonden met de strijd tegen het kapitalisme. Deze strijd is wederzijds afhankelijk. Een ‘feministische keuze’ kan niet de oplossing zijn voor het bereiken van alomvattende rechten voor kwetsbare en onderdrukte groepen.
De ‘oplossing’ van de Barbies in de film is om de Kens te psychoanalyseren en ze vrij te laten om te ontdekken wie ze zijn in dit Barbieland. Toch gaat de Hollywoodfilm niet in op het feit dat vrouwen met deeltijdwerk of in lagelonensectoren niet zomaar tegen hun onderdrukking in kunnen gaan. Structurele problemen van vrouwelijke en queer mensen uit de arbeidersklasse kunnen niet worden opgelost door meer onderwijs en opvoeding alleen. Ook al is een feministisch bewustzijn extreem belangrijk voor deze strijd, het moet niet de strijd van het individu alleen zijn. De Barbies creëren een aha-effect door te praten over de structurele onderdrukking die ze ervaren in het nieuw gevestigde patriarchaat. Ze maken het zichtbaar en verspreiden de boodschap dat dit geen leven is dat de moeite waard is om te leven, dat dit geen vrije keuze is. Ze openen de ogen van de Barbies. De film slaagt er heel goed in om te laten zien hoeveel waarde dat eigenlijk heeft. Zien en begrijpen wat iemands onderdrukking betekent. Dat we niet alleen zijn met straatintimidatie, mannen die ons de wereld willen uitleggen, seksisme en geweld. Dit aha-effect is al voor heel veel mensen in de realiteit begonnen en komt juist daarom steeds meer tot uiting in strijd. Dit beseffen is op zich dus niet genoeg.
De film is blind voor het kapitalisme, maar het is opmerkelijk dat dit verhaal in de mainstream cultuur doorbreekt. Veel vrouwen en queer personen zagen dat het bij deze film oké was om volledig in het roze gekleed te gaan zonder daarvoor met de vinger gewezen te worden, dat het oké is om Barbie cool te vinden en we werden herinnerd aan onze kindertijd. Het is iets waar velen van ons voor bespot werden toen we kinderen waren. Velen van ons zagen deze filmervaring als een klein moment van empowerment, onderlinge solidariteit en zusterschap – een element dat ook steeds weer terugkomt in de film, bijvoorbeeld wanneer Barbie in de echte wereld op straat aan een oudere vrouw met een fonkelend roze haarbandje vertelt hoe mooi ze is. We willen vechten voor een wereld waarin dit gevoel alomtegenwoordig is, waarin we zonder angst kunnen leven en ons leven ten volle kunnen leven – weg van gender- en schoonheidsnormen, uitbuiting en onderdrukking. Uiteindelijk realiseert Barbie zich, ondanks de tegenslagen in de echte wereld, dat haar werk in Barbieland erop zit, terwijl de strijd in de echte wereld nog niet voorbij is en ze daar deel van moet uitmaken. Ze besluit mens te worden. We vechten tegen echte, ondraaglijke omstandigheden, tegen dagelijks geweld en de bedreigingen van ons leven door seksisme, racisme en kapitalisme. We doen dit omdat we geen andere keuze hebben.
