Artikel door Walter Chambers
Op het ogenblik dat de oorlog 500 dagen duurde, bracht de muiterij van de Wagner-groep onder leiding van Evgeniy Prigozhin het Russische regime aan het wankelen. De inname van Rostov, een stad met een miljoen inwoners, en de mars van duizend kilometer naar Moskou toonden de zwakte van het Poetin-regime en markeerden de zoveelste stuiptrekking in zijn langdurige neergang. Vandaag beweert het Kremlin dat het verantwoordelijk is voor een ‘vreedzame oplossing’ en dat de samenleving standvastig en verenigd is gebleven tegen de muiterij. Het wordt echter steeds duidelijker dat het zijn greep aan het verliezen is. De muiterij is een voorbode van ernstigere schokken en crises die zich in de toekomst zullen voordoen.
Prigozjins uitspraken tegen de militaire hiërarchie, tegen corruptie en kritiek op het verhaal van het regime dat de oorlog tegen de NAVO was, vonden weerklank bij een deel van het reguliere leger, dat de gevolgen ervan ondervindt, en bij een deel van de bredere bevolking. De oproerpolitie van de Mobiele Eenheid voor Bijzondere Taken en de troepen van de Nationale Garde stonden toe te kijken hoe de colonne van Wagner marcheerde. Het viel op dat er, behalve in Rostov zelf, geen menigten waren die de ‘Mars voor gerechtigheid’ toejuichten. Tegelijk waren er echter evenmin openlijke tekenen van steun voor het regime.
In Moskou was er sprake van paniek. Hoewel veel gewone mensen zich niet bewust waren van of zich geen zorgen maakten over de naderende colonne, tenminste tot ze de hoofdstad naderde, heerste er een andere stemming onder de elite. De ‘Moscow Times’ meldde dat ze verward waren en informatie misten. Ze citeerden een hooggeplaatste ambtenaar ‘dicht bij de regering’ die zei: “Iedereen is de weg kwijt en doemdenker.” Meer dan 100 miljard roebel [een miljard euro] werd in de loop van de dag van de banken gehaald. Vliegtickets raakten uitverkocht tegen zeer speculatieve prijzen toen staatsambtenaren en anderen manieren zochten om de stad te verlaten. De privéjets van minstens twee oligarchen en de minister van Economische Zaken stonden klaar voor vertrek uit Moskou. Anderen bleven – de directie van een staatsbedrijf in Moskou riep werknemers met militaire ervaring bijeen, voorzag hen van wapens en stuurde hen de omliggende straten in om te patrouilleren.
In heel Rusland, in veel regio’s en etnische republieken, was er ook bezorgdheid. De verre oostelijke deelrepubliek Jakoetië vierde haar nieuwjaarsvakantie. Veel tegenstanders van de oorlog vermeden de openbare vieringen, die gewoon doorgingen zonder op de hoogte te zijn van het nieuws. Boerjatië, Tatarstan en andere republieken hielden zomerfeesten, of om de dag van de jeugd te vieren. Een Boerjatische activist noemde dit het moderne equivalent van ‘Het Zwanenmeer’, het ballet dat tijdens de staatsgreep van 1991 24 uur per dag door de staatstelevisie werd uitgezonden. Verschillende regionale hoofden gebruikten de evenementen als excuus om hun steun aan het Kremlin te ontlopen. De burgemeester van Moskou, Sobjanin, en premier Misjoestin hielden zich op de achtergrond. Het hoofd van Tatarstan, de olierijke moslimrepubliek in Centraal-Rusland die gewoonlijk loyaal is aan het Kremlin, stuurde een steunbetuiging naar het Kremlin, maar weigerde deze binnen de republiek te publiceren. Het hoofd van Boerjatië stuurde zelfs een video naar Wagner waarin hij zijn bezorgdheid uitsprak voor zijn dierbaren “ongeacht of ze in het leger zitten…of Wagner. We volgen al jullie ups en downs in gelijke mate.” Zelfs Ramzan Kadyrov, hoofd van de Tsjetsjeense Republiek deed er 16 uur over om zijn positie te verklaren, toen al duidelijk was dat de muiterij ten einde liep. Zijn adviseurs zeiden dat dit kwam omdat hij sliep…
Wagner is bijzonder onpopulair in Tsjetsjenië, omdat veel van zijn leidende officieren hebben deelgenomen aan de twee brutale Tsjetsjeense oorlogen. Er is vooral afkeer voor Dmitriy Utkin, Prigozjin’s plaatsvervanger die verantwoordelijk was voor de slachtingen onder de burgerbevolking in zowel Tsjetsjenië als Syrië. Hij ligt aan de basis voor de naam ‘Wagner’ en is fanatiek aanhanger van het ‘Derde Rijk’. Toch waren er Tsjetsjenen die Wagner graag wat succes zagen behalen, in de hoop dat de “Poetinisten en Wagneristen elkaar zouden vermoorden en de rest van ons met rust zouden laten.” In Jakoetië suggereerde een opiniepeiling uitgevoerd door een anti-oorlogsgroep dat 70% van de ondervraagden teleurgesteld waren dat Prigozjin had gefaald, maar alleen omdat ze dachten dat het de loop van de oorlog in Oekraïne zou veranderen. Een nationale opiniepeiling, uitgevoerd voor eigen gebruik van het Kremlin, gaf aan dat tot 30% van de bevolking enige sympathie had voor Prigozjins aanvallen op de autoriteiten.
Ook een deel van de pro-kapitalistische oppositie steunde de muiterij. De oligarch in ballingschap Chodorkovski sprak openlijk zijn steun uit voor Wagner en riep zijn aanhangers op om “zich te bewapenen,” omdat de opstand “bewees dat alleen gewapende mensen zich kunnen verzetten tegen dictatuur.” Hij heeft zich aangesloten bij het ‘Russische Vrijwilligerskorps’ – een extreemrechtse Russische groep die de oorlog in Oekraïne gebruikt om gewapende invallen in Rusland te doen. Deze oproepen tonen de ware aard van een deel van de burgerij. Zij geven niets om echte democratie en zijn bereid om militaire en fascistische krachten te steunen om hun belangen te beschermen. Andere liberale activisten, zoals de groep van Aleksej Navalny, waarschuwden voor steun aan een van beide partijen, maar boden geen andere strategie dan te waarschuwen voor het gevaar dat Rusland wegzinkt in een burgeroorlog.
Sommige commentatoren wezen op de taferelen in Rostov toen de Wagner-troepen vertrokken, om te suggereren dat ze brede publieke steun hadden in de stad. Dit is een simplificatie. Net als elders was er een zekere steun voor Prigozjins kritiek op het leger, vooral omdat velen vrienden en familieleden in het leger hebben. Toen de inwoners van Rostov op zaterdagochtend wakker werden, was hun stad bezet. De zuidelijke legerleiding van Rusland bevindt zich hier. De Wagner-troepen in de stad gedroegen zich beleefd. Overdag leek er bijna een vakantiesfeer te hangen rond de Wagner-troepen. Tegen de avond echter, toen de colonne Moskou naderde en het nieuws verscheen dat Kadyrov Tsjetsjeense troepen stuurde om Wagner in Rostov te confronteren, nam de spanning toe. Toen Wagner zich later op de avond terugtrok uit Rostov, werd het applaus van de paar honderd mensen die zich hadden verzameld gevoed door een mengeling van steun voor en opluchting dat een open conflict in de stad was vermeden. Men hoorde een vrouw over haar telefoon zeggen: “Godzijdank is het voorbij. Er komt geen oorlog.”
Wat zat er achter de ‘Mars voor Gerechtigheid’?
De Wagner-groep – officieel een ‘Privaat Militair Bedrijf’ – is niet de enige, maar wel veruit de bekendste huurlingengroep die door het Russische regime wordt gebruikt. Net zoals het geval is met Dmitriy Utkin worden ze vaak geleid en geïnspireerd door extreemrechtse, zo niet openlijk fascistische commandanten. Ze zijn een handige manier om militaire troepen te sturen om Russische belangen te verdedigen, veel gebruikt in Syrië, Libië, Mali, de Centraal-Afrikaanse Republiek en natuurlijk Oekraïne. Hoewel Wagner grotendeels gefinancierd is vanuit de Russische begroting, zoals Poetin sinds de muiterij heeft toegegeven, kan de regering de verantwoordelijkheid voor hun acties ontkennen en kunnen de troepen zelf de normaal geaccepteerde ‘conflictregels’ negeren. Veel van Wagners soldaten werden gerekruteerd uit Russische gevangenissen en waren niet alleen brutaal in hun acties, maar werden ook brutaal behandeld als kanonnenvoer.
Prigozjin klaagt al maanden over de corruptie en incompetentie van de reguliere legerleiding – generaal Gerasimov en minister van Defensie Sergej Sjojgoe in het bijzonder. Tijdens de slag om Bachmoet beschuldigde hij hen ervan dat ze zijn troepen de nodige munitie ontzegden om door te gaan. De aanleiding voor de muiterij zelf lijkt een nieuwe raketaanval op Wagner-troepen door het reguliere leger te zijn geweest. Maar er wordt nu veel gespeculeerd, en natuurlijk zijn er complottheorieën, over de doelen die Prigozjin met zijn actie nastreefde.
De eerste berichten spraken van een couppoging. Het was inderdaad meer dan een simpel protest. Een poging om de colonne met een luchtaanval te stoppen eindigde met de vernietiging van verschillende vliegtuigen en de dood van piloten en bemanning. Wegversperringen, mitrailleurposten en verdedigingsbarricades verschenen in ieder geval aan de zuidgrenzen van Moskou. Maar als Wagner serieus overwoog om Moskou in te nemen, dan had hij de taak ernstig onderschat. De stad heeft al ervaring met het weerstaan en verslaan van een militaire coup. Dit gebeurde in 1991. Toen de beruchte hardliners Gorbatsjov omver probeerden te werpen, mobiliseerden honderdduizenden Moskovieten zich tegen de coup en ondermijnden zo ook het bewind van Gorbatsjov.
Het is waarschijnlijker dat Prigozjins doel was om zijn vriend in het Kremlin te dwingen actie te ondernemen tegen Gerasimov en Sjojgoe. Er is informatie die erop wijst dat toen de mars begon, dit was in de overtuiging dat Poetin open zou staan voor onderhandelingen zolang de twee mannen elkaar zouden ontmoeten. Maar Sjojgoe, die in Rostov was, slaagde erin de stad te ontvluchten en bereikte Poetin als eerste. Dit, zo wordt gesuggereerd, leidde tot Poetins boze televisietoespraak waarin hij Prigozjin, hoewel niet bij naam, van verraad beschuldigde en waarschuwde dat hij zou worden gearresteerd en/of geëlimineerd.
Terwijl er in Moskou verdedigingswerken werden gebouwd, werden vanuit andere regio’s troepen naar de stad gestuurd om deze te ondersteunen. De gebeurtenissen leken snel op een open conflict af te stevenen. Toen werd echter aangekondigd dat er een overeenkomst was bereikt waarover was onderhandeld door de Wit-Russische president Loekasjenko. Het was duidelijk dat de Wagner-leiding zich realiseerde dat het, ondanks wat een aanzienlijke latente steun leek te zijn, niet de kracht had om Moskou frontaal aan te pakken en waarschijnlijk volledig vernietigd zou worden als het dat probeerde.
Alsof de gebeurtenissen van de dag nog niet vernederend genoeg waren voor Poetin, pochte Loekasjenko later in een lange persconferentie over zijn eigen rol in het voeren van de onderhandelingen. Hij beweerde dat hij Poetin had omgepraat om geen opdracht te geven voor de moord op Prigozjin en benadrukte hoe hij de dag had gered. Hij zei zelfs dat als Prigozjin Moskou had aangevallen, het Wit-Russische leger klaar stond om te helpen. Bijzonder ironisch, want hij heeft geweigerd om Wit-Russische troepen openlijk in te zetten in Oekraïne.
Wat er sinds de overeenkomst met Prigozjin en Wagner is gebeurd, versterkt alleen maar het beeld van een regime in crisismodus. De overeenkomst die op 24 juni werd aangekondigd, suggereerde dat het bevel om Prigozjin te arresteren nietig was verklaard en dat hij en zijn troepen naar Wit-Rusland zouden verhuizen. Om hem onder druk te blijven zetten, ging de staatstelevisie dagenlang door met het benadrukken van zijn criminele verleden en verraad. Nu blijkt dat Prigozjin en 35 van zijn ‘muzikanten’ [Wagner’s commandanten] op dat ogenblik uitgenodigd waren in het Kremlin en daar een drie uur durende discussie hadden over hun toekomst, een discussie waarvan de uitkomst niet bekend is gemaakt.
Gevolgen
Ondanks het organiseren van een gewapende muiterij, waarbij verschillende doden vielen, zijn er geen leden van Wagner gearresteerd of aangeklaagd. Dit staat in schril contrast met de voortdurende acties tegen mensen die zich tegen de oorlog uitspreken – zelfs mensen die kleren droegen die overeenkwamen met de kleuren van de Oekraïense vlag, of die droomden van een ontmoeting met Zelensky werden de afgelopen periode gearresteerd. Er werd gemeld dat generaal Surovikin, die vermoedelijk van tevoren op de hoogte was van de muiterij, is gearresteerd en niet meer is gezien, hoewel er nu wordt gemeld dat hij heeft ‘uitrust’ in de Kaukasus.
Het lijkt erop dat Poetin, na zijn boze toespraak over een “mes in de rug” tijdens de muiterij, door zijn omgeving onder druk werd gezet om een overeenkomst te sluiten met Prigozjin. Sommigen herinnerden hem misschien aan het conflict na WO 2 tussen Stalin en generaal Zjoekov, de populaire militaire leider die door Stalin vooral gezien werd als een mogelijke bedreiging voor zijn heerschappij. Het lijkt erop dat Poetin bang was dat het verdrijven van Prigozjin uit de binnenste cirkel ertoe zou leiden dat hij verder campagne zou voeren en strijdkrachten opbouwen om een volgende keer misschien met meer steun terug te keren. Deze overweging zorgde ervoor dat Poetin besliste om Prigozjin min of meer aan boord te houden. Zonder openlijk toegevingen te doen aan Prigozjin, werd gemeld dat generaal Gerasimov al zijn titels behoudt maar wel afgezet is uit de centrale leiding van de oorlog tegen Oekraïne.
Toen de uitkomst duidelijk werd, haastten degenen die hun loyaliteit aan tsaar Poetin traag tot uitdrukking brachten zich natuurlijk om dat alsnog te doen. De leiders van alle erkende partijen spraken allemaal hun steun uit in gloedvolle bewoordingen. Het is echter duidelijk dat er binnen de heersende elite en het staatsapparaat naar wordt gezocht om iedereen die sympathiseerde met de muiterij uit hun functie te verwijderen. Mogelijk zijn meer dan een dozijn generaals hiervan het slachtoffer geworden en zelfs gearresteerd.
Premier Misjoestin had in de dagen na de muiterij een ontmoeting met Poetin om hem te verzekeren dat alle leden van de regering tijdens de muiterij achter hun bureau zaten om ervoor te zorgen dat de economie stabiel bleef. Dit tegen de achtergrond van aanhoudende sancties en een trage economische groei, die het moeilijk lijkt te gaan krijgen om de prognose van 1,5% groei dit jaar te halen. Hoewel de muiterij van korte duur was, leidde ze toch tot paniekaankopen, althans in de gebieden waar Wagner doorheen trok. Volgens Reuters was er ook in China een zekere paniek, waar grote bedrijven instructies gaven om de export naar Rusland te stoppen. De muiterij leidde tot een nieuwe en tot nu toe gestage devaluatie van de roebel, die sinds 24 juni meer dan 10% van zijn waarde verloor.
Internationale reacties
Het is begrijpelijk dat de reactie in Oekraïne aanvankelijk gebaseerd was op de hoop dat de muiterij zou slagen en de oorlog tot een einde zou worden gebracht. Dit ondanks het feit dat Prigozjin heel duidelijk maakte dat het zijn doel was om de oorlog efficiënter te laten verlopen. De Oekraïense leiding zag dit als een kans om door te stoten nu de Russische troepen verzwakt en verward waren. Eén Oekraïense strateeg stelde zelfs voor dat de Oekraïense troepen Rusland zelf zouden binnenvallen om de Russische troepen in Oekraïne te omsingelen. Dergelijke ideeën werden gesteund door het extreemrechtse Russische Vrijwilligerskorps, dat de potentiële chaos wilde gebruiken om een militaire campagne in Rusland te lanceren.
De VS waarschuwden het Oekraïense leger al snel om dit niet te doen. Ze vreesden niet alleen dat dergelijke acties de kans op het uiteenvallen van Rusland in een onstabiele en onvoorspelbare ‘mislukte staat’ zouden vergroten, maar waren ook bang dat ze een van de fracties zouden provoceren om nucleaire of andere tot nu toe ongebruikte massavernietigende wapens te gebruiken. Naar verluidt probeerde een groep Wagner-strijders een opslagplaats voor kernwapens op weg naar Moskou in handen te krijgen.
Het uiteindelijke perspectief van het uiteenvallen van de Russische staat in chaos en burgeroorlog maakte veel westerse leiders bewust van de gevaren die inherent zijn aan de huidige situatie. Ze hebben een probleem met Poetin, maar vrezen tegelijk dat een militaire machtsovername door pakweg Prigozjin nog erger kan zijn. Deze angsten versterken de groeiende voorzichtigheid in westerse kringen. De gevolgen hiervan blijken onder meer uit de teleurstelling van Zelensky over de resultaten van de NAVO-top.
Ook in Peking gingen er alarmbellen af. Het leek immers even dat het Kremlin de muiterij niet eens de kop in kon drukken. Aanvankelijk zag China Rusland als een sterke militaire partner in de zich ontwikkelende nieuwe koude oorlog, maar het wordt steeds meer gedwongen om de zwakheden van Rusland in te zien. Het land vreest dat er instabiliteit uitbreekt in Rusland, waarmee het een 4200 kilometer lange grens deelt. Het begrijpt ook dat de voortzetting van de oorlog zijn eigen strategie om een wig te drijven tussen de VS en de EU ondermijnt. Sinds de muiterij is gebleken dat Xi Jinping Poetin persoonlijk heeft gewaarschuwd tegen het gebruik van kernwapens tijdens zijn bezoek in maart, waarmee hij de waarschuwing herhaalde die hij eerder via diplomatieke kanalen had gegeven nadat Rusland was begonnen met het bombarderen van Oekraïense steden. Het Chinese regime bestudeert de ervaringen van de Russische overheersing en in de nasleep van de muiterij van Prigozjin nam Xi Jinping maatregelen om de controle van de CCP over het Chinese leger te verscherpen en ervoor te zorgen dat militaire taken niet worden uitbesteed aan private bedrijven.
Wat nu?
Het imago van een sterke en verenigde Russische leiding is ernstig beschadigd door deze muiterij. Het zal de verschillende machtscentra, of het nu gaat om de strijdkrachten en veiligheidsdiensten, de regio’s en in toenemende mate de bedrijven die al bezig zijn hun eigen huurlingen- en veiligheidstroepen op te bouwen, aanmoedigen om hun eigen posities te versterken ter voorbereiding op nieuwe conflicten binnen de elite. Dit werpt het vooruitzicht op dat Rusland uiteenvalt in oorlogvoerende fracties en regio’s, zoals gebeurde in het begin van de jaren negentig bij de herinvoering van het kapitalisme. Het is niet overdreven om te suggereren dat als Prigozjin erin was geslaagd om de macht in Moskou te grijpen, dit een meervoudige burgeroorlog had kunnen ontketenen.
De beweringen van Prigozjin dat “de oorlog slecht gepland was, dat de beweringen van het Kremlin dat Oekraïne en de NAVO van plan waren om Rusland aan te vallen leugens waren en dat de situatie aan het front vanuit Russisch standpunt wanhopig is,” zullen het door het Kremlin gebrachte verhaal verder ondermijnen. Als Prigozjin was geslaagd, zou Rusland in handen zijn geweest van een openlijke militaire dictatuur. Om zijn positie ten minste tot de volgende stuiptrekking te handhaven, zal het Kremlin nu de repressiemaatregelen moeten voortzetten en Poetin nog afhankelijker maken van de reguliere militaire structuren, de nationale garde en de veiligheidsdiensten, die onderling moeten balanceren om de macht te behouden. Maar ze begrijpen allemaal dat Poetin verzwakt is.
Zelfs als Sjojgoe en Gerasimov formeel hun titels en rangen behouden, is hun gezag ernstig ondermijnd. Er is nog steeds ontevredenheid binnen het leger en naar verluidt vindt er een zuivering plaats om ervoor te zorgen dat alle gezagdragers loyaal zijn. Toch komt de ontevredenheid binnen het leger publiekelijk aan het licht. Generaal-majoor Ivan Popov, nu verwijderd als hoofd van de 58e Gecombineerde Wapendivisie die vecht in de Zaporizja regio, klaagde dat zijn troepen niet werden verslagen door Oekraïense troepen, maar “van achteren werden geraakt door onze eigen leiding, die op verraderlijke en snode wijze het leger onthoofde op het moeilijkste en meest gespannen moment.”
De muiterij van Prigozjin diende niet alleen als waarschuwing voor de heersende elite in Rusland en de imperialistische machten. Het moet ook een waarschuwing zijn voor de Russische arbeidersklasse en onderdrukte groepen voor wat er kan gebeuren als er geen socialistisch alternatief vanuit de arbeidersklasse wordt opgebouwd. Dit betekent de opbouw van een krachtige anti-oorlogsbeweging in Rusland, die het recht van Oekraïne op zelfbeschikking erkent en de terugtrekking van alle Russische troepen uit Oekraïne eist, zonder annexaties, met verzet tegen mobilisatie en het georganiseerd blokkeren van militaire activiteiten, volledige steun voor soldaten en de gemobiliseerden die weigeren te vechten, aan hun familieleden en vrienden die tegen de oorlog protesteren.
Dit in combinatie met een georganiseerde strijd van de arbeidersklasse tegen besparingen op sociale uitgaven, voor een verhoging van de lonen in lijn met de inflatie, tegen het schrappen van jobs, steun en solidariteit met degenen die te maken hebben met onderdrukking, voor de vrijlating van alle politieke gevangenen … zal de basis leggen voor de opbouw van een links alternatief voor het Russische regime. Dit moet worden opgebouwd in solidariteit en samenwerking met al diegenen die in andere imperialistische landen op een georganiseerde manier strijden tegen alle aanvallen op arbeiders, op de rechten van vrouwen en LGBTQ+ personen, voor georganiseerde massale stakingsacties tegen loonsverlagingen en inflatie, jobverlies en de aanvallen op pensioenrechten, voor de opbouw van op massa-actie gebaseerde socialistische partijen die in staat zijn om de macht van het kapitaal uit te dagen.
