Door Jackie Grunsell, Socialist Alternative, Engeland, Schotland en Wales.
Eleanor Marx was geboren in 1855 als jongste dochter van Karl Marx en Jenny Von Westphalen. Ze bracht onvermijdelijk een jeugd door vol politieke ideeën en discussies. Ze stopte met school en werd door haar vader opgevoed met regelmatige inbreng van Friedrich Engels en zijn partner Lizzy Burns. In haar tienerjaren werd ze de vertrouwde secretaresse van haar vader, in de tijd dat hij werkte aan Het Kapitaal, een ervaring die Eleanor een diep inzicht gaf in het kapitalistisch economisch systeem, de uitbuiting van de arbeidersklasse daarin, en hun cruciale rol in de verandering van het systeem in een socialistisch systeem.
Gedurende haar hele leven bewees ze haar niet aflatende inzet voor het veranderen van de maatschappij. Ze streed voor hervormingen die het leven van de werkende mensen zouden verbeteren en pleitte tegelijkertijd voor de noodzaak van het socialisme. Ze was onder meer een van de eerste pleitbezorgers van de ideeën van het socialistisch feminisme en het internationalisme, terwijl ze werkte als vakbondsorganisatrice met nadruk op het organiseren van vrouwelijke arbeidsters in eengemaakte strijd met mannen.
Nog maar 16 jaar oud begon Eleanor de theoretische kennis die ze had opgedaan al in praktijk te brengen. Ze bezocht haar zus in Frankrijk ten tijde van de Commune van Parijs in 1871, waar de arbeidersklasse de macht greep. Bij haar thuiskomst stortte ze zich op het organiseren van steun aan Franse vluchtelingen die de repressie van de Franse staat op de revolutionairen ontvluchtten.
Commune van Parijs
Eleanor was ook getuige van de rol die vrouwen in de beweging speelden. Vrouwen werden leiders en vochten als gelijken naast de mannelijke communards. Gedurende de korte periode dat de arbeidersklasse de macht in handen had, voerden zij een beleid om de rechten van vrouwen te verbeteren door middel van gelijke beloning, echtscheidingsrechten en beter onderwijs voor meisjes.
Bij de herdenking van de verjaardag van de Commune in maart 1886 benadrukte Eleanor de rol van vrouwen in deze strijd door te zeggen: “Als de revolutie komt – en die moet komen – zal dat gebeuren door de arbeiders, zonder onderscheid van geslacht of beroep of land, die schouder aan schouder staan en vechten.”
Na de dood van haar vader was Eleanor van cruciaal belang voor het verzamelen en vertalen van zijn aantekeningen en begon zij zich directer in te zetten voor de arbeidersbeweging. In 1884 sloot ze zich aan bij de Sociaal-Democratische Federatie (SDF), omdat ze geloofde in het belang van pogingen om een massapubliek te bereiken met socialistische ideeën. Zij en anderen in het bestuur van deze groep vertrokken echter al snel om de Socialist League op te richten vanwege meningsverschillen met de oprichter van de SDF, Henry Hyndman. Hyndman had zich verzet tegen Eleanors voorstel om afgevaardigden te sturen naar het congres van revolutionaire arbeiders in Roubaix, en na verloop van tijd stond zijn nationalistische benadering in schril contrast met het internationalisme dat zij en anderen aan de dag legden.
Socialistisch feminisme
Eleanor’s nauwe band met Friedrich Engels betekende dat ze betrokken was bij het lezen van ontwerpen van zijn boek ‘De oorsprong van het gezin, de private eigendom en de staat’, dat in 1884 werd gepubliceerd.
In 1886 schreef Eleanor samen met haar partner en medesocialist Edward Aveling de brochure ‘The Woman Question’. Net als Engels zagen zij de onderdrukking van vrouwen als onlosmakelijk verbonden met het kapitalistisch systeem. In die tijd vormden vrouwen bijna een derde van de volwassen beroepsbevolking, maar verdienden ze ongeveer 50% van het gemiddelde mannenloon. Eleanor zag feminisme hand in hand gaan met socialisme. Ze pleitte ervoor dat arbeidersvrouwen en -mannen solidair zouden strijden op basis van klasse, in het besef dat vrouwen tot de meest onderdrukten behoorden en bewust betrokken moesten worden bij de strijd voor socialistische verandering.
Hoewel de brochure erkende dat vrouwen van alle klassen onder het kapitalisme met onderdrukking werden geconfronteerd, was het duidelijk dat het burgerlijk feminisme (‘geavanceerde vrouwen’) de antwoorden niet had: “De stroming waarover wij spreken doet geen enkele suggestie die buiten de grenzen van de huidige maatschappij valt. Daarom is hun werk, altijd vanuit ons gezichtspunt, van weinig waarde.”
De brochure over de vrouwenkwestie benadrukte de onbetaalde “lijfeigenschap die bij wet is erkend” die inherent is aan de sociale rol van vrouwen onder het kapitalisme: het verrichten van huishoudelijk werk in huis en de zorg voor kinderen. Ze beseften welke moeilijkheden dit betekende voor vrouwen om zich te organiseren.
Door haar vakbondswerk streefde ze er later naar deze obstakels te overwinnen. Arbeidersvrouwen zijn essentieel voor het succes van elke beweging om het socialisme te bereiken en de dagelijkse problemen waarmee ze werden geconfronteerd, moesten worden aangepakt om hen voor de beweging te winnen en te overtuigen van de noodzaak om de strijd aan te gaan.
De brochure was zijn tijd ver vooruit, omdat het niet schuwde de noodzaak van seksuele voorlichting en van fundamentele veranderingen in de relaties tussen mannen en vrouwen te bespreken.
Internationalisme
Kort na de publicatie van de brochure begonnen Eleanor en Aveling aan een zware 15 weken durende tournee door de VS, waar ze avond na avond op bijeenkomsten sprak, soms voor duizenden arbeiders. Hoewel deze ervaring uitputtend was, inspireerde ze haar tot het schrijven van ‘The Working-class Movement in America’, waarin ze de omstandigheden van de arbeidersklasse daar beschreef, de superuitbuiting van vrouwen- en kinderarbeid door de werkgevers, en de dorst naar socialistische ideeën die ze er aantrof.
In 1889 werd in Parijs de Tweede Internationale opgericht. Zoals altijd zat Eleanor er middenin en fungeerde ze als onmisbare tolk naar verschillende talen. Tegelijkertijd kwamen Will Thorne en andere gaswerkers thuis in Londen bijeen om een vakbond op te richten die een achturige werkdag eiste, een aanzienlijke verkorting van de toenmalige standaard werkdag van 12 uur.
Thorne werd tot algemeen secretaris gekozen en hij en Eleanor ontmoetten elkaar toen ze terugkeerde uit Parijs. Hiermee begonnen vele jaren van politieke samenwerking en vriendschap, waarbij Eleanor hem hielp met lezen en schrijven en met het papierwerk waarmee hij in zijn nieuwe functie worstelde.
Nieuw syndicalisme
De syndicale activiteit nam toe en Eleanor verdiepte zich erin. Ze bood haar administratieve vaardigheden aan bij een aantal geschillen en was een sterke spreekster op openbare bijeenkomsten en vergaderingen. Ze assisteerde bij de staking van Bryant and May in 1888, de Dock Strike begin 1889 en bij het werk van de gaswerkersbond, en was de enige die unaniem werd gekozen in het dagelijks bestuur in 1890. De lucifervrouwen van Bryant and May staakten in 1888 vanwege hun arbeidsomstandigheden. Hun staking is van historisch belang omdat ze werd geleid door vrouwen uit de werkende klasse, waaronder veel migranten uit Ierland. Eleanor Marx speelde een belangrijke rol in het ondersteunen van de stakende vrouwen.
Later in 1889 brak er een staking uit in een fabriek in Silvertown in East End. Eleanor begon er dagelijks heen te reizen om fabrieksvergaderingen bij te wonen en deed een rechtstreekse oproep aan de vrouwen om samen met de mannenorganisatie een vakbond op te richten. Ze schreef: “De grote les van de Dock Strike is dat geschoolden en ongeschoolden zich moeten verenigen. De les hier is dat mannen en vrouwen eensgezind moeten werken. Vrouwen worden door de werkgever gebruikt om de lonen van mannen laag te houden en pas als vrouwen weigeren om met hun mannen en broers te concurreren, zal deze situatie veranderen.”
Het was typerend voor Eleanor dat ze de daad bij het woord voegde en de eerste vrouwentak van de National Union of Gasworkers and General Labourers oprichtte. Ze ging onmiddellijk aan de slag om nieuwe leden te werven, campagne te voeren en geld in te zamelen voor de staking.
Een vakbond organiseren
Dit was Eleanors eerste ervaring met een directe rol in het organiseren en leiden van vakbonden, waardoor ze later een rol kon spelen op toekomstige vergaderingen van het vakbondscongres. Ze moest vechten om erbij te zijn, met het argument dat haar rol als vakbondsorganisatrice en typiste haar “een arbeider” maakte met evenveel recht om erbij te zijn als een industriearbeider! In de loop van een paar maanden had Eleanor haar aandeel in de ontwikkeling van het nieuwe syndicalisme geconsolideerd, dat radicaler en militanter was dan de oude vakbonden, die vaak samenwerkten met de werkgever en in die tijd de arbeidersbeweging tegenhielden.
Eleanors vakbondsactiviteiten brachten haar ertoe solidariteit te organiseren met de Joodse kleermakersstaking die rond die tijd in East End in Londen plaatsvond. Ze voerde campagne tegen antisemitisme en baseerde zich daarbij op haar eigen Joodse afkomst. Ze leerde Jiddisch spreken om Joodse vrouwen in de gemeenschap te bereiken, altijd vastbesloten om elk obstakel voor vrouwen om zich te organiseren uit de weg te ruimen.
Eleanor zocht voortdurend elke gelegenheid op om met mensen uit de arbeidersklasse te spreken en was beroemd als spreekster op een 1 mei-betoging in Hyde Park in 1890, waar ze de noodzaak benadrukte om verder te gaan dan hervormingen en een socialistische wereld op te bouwen: “Socialisten geloven dat de achturige werkdag de eerste en meest directe stap is die moet worden genomen, en we streven naar een tijd waarin er niet langer één klasse is die twee andere ondersteunt, maar dat er de werklozen zowel aan de top als de onderkant van de samenleving verdwenen zijn.”
Bevrijding van de vrouw
Terwijl de Socialist League in 1889 uiteenviel, zette Eleanor haar activiteiten voort en keerde steeds weer terug naar de strijd voor vrouwenemancipatie. Ze vertaalde een verslag van Clara Zetkin, een Duitse socialiste, van het congres van Gotha in 1896, om haar ideeën over te brengen aan een Brits publiek. Zetkin schreef: “De bevrijdingsstrijd van de arbeidersvrouw kan niet gelijk zijn aan de strijd die de burgerlijke vrouw voert tegen de man van haar klasse. Integendeel, het moet een gezamenlijke strijd zijn met de man van haar klasse tegen de hele klasse van kapitalisten. Ze hoeft niet tegen de mannen van haar klasse te strijden om de obstakels af te breken die opgeworpen zijn tegen haar deelname aan de vrije concurrentie van de markt. De behoefte van het kapitalisme om uit te buiten en de ontwikkeling van de moderne productiewijze ontheffen haar volledig van de noodzaak om een dergelijke strijd te voeren. Haar uiteindelijke doel is niet de vrije concurrentie met de man, maar de verwezenlijking van de politieke heerschappij van de arbeidersklasse.”
Dit betekende niet dat Eleanor niet geconfronteerd werd met het verzet van sommige mannen tegen haar betrokkenheid bij de beweging. Wanneer ze sprak, herinnerde ze mannen er herhaaldelijk aan dat zij de plicht hadden hun deel van de zorg voor kinderen en het huishouden op zich te nemen om ervoor te zorgen dat vrouwen konden deelnemen aan de sociale en politieke strijd. Eleanor bleef op zoek naar een politieke thuis en woonde als waarneemster het oprichtingscongres van de Independent Labour Party bij, maar werd geen lid en sloot zich in 1897 weer aan bij de SDF.
Tragisch genoeg pleegde Eleanor kort daarna, in 1898, zelfmoord, naar men aanneemt als gevolg van de ontdekking dat Edward Aveling, haar jarenlange partner, in het geheim met een andere vrouw was getrouwd terwijl ze nog bij Eleanor woonde. Haar dood was een klap voor de arbeidersbeweging. Will Thorne reageerde op het verlies door te zeggen: “Zonder deze tragedie zou Eleanor volgens mij nog hebben geleefd en een grotere vrouwenleidster zijn geweest dan de grootste van de hedendaagse vrouwen.”
Haar enorme bijdrage aan de arbeidersbeweging en de strijd tegen vrouwenonderdrukking is onmiskenbaar. Zij is een inspirerend voorbeeld van hoe ideeën en theorie kunnen worden omgezet in een praktisch wapen in de strijd voor het socialisme.
