Op 1 januari 2023 werd Lula van de Arbeiderspartij (PT) ingehuldigd voor zijn derde termijn als president van Brazilië. Amper een week later werden we eraan herinnerd dat het spook van de ‘Trump van de tropen’ niet zomaar zal verdwijnen. Op 8 januari verzamelden aanhangers van Bolsonaro in Brasilia om het Plaza de los Tres Pobresos (Plein van de Drie Machten) te bestormen. Ze plunderden het presidentieel paleis, het parlement en het gebouw van het Hooggerechtshof.
door Christian (Leuven)
Echo’s van Trump
Deze aanval op het hart van de Braziliaanse instellingen doet denken aan de ‘opstand’ op Capitol Hill in Washington twee jaar geleden. In tegenstelling tot de VS was er in Brasilia gelukkig niemand aanwezig in de gebouwen die bestormd werden. Anderzijds was het nog meer dan in de VS duidelijk dat er een actieve medewerking was van minstens een deel van de politie en het staatsapparaat.
Het geweld van 8 januari was meer dan voorspelbaar. Bolsonaro trok eerder al de Braziliaanse verkiezingen in twijfel en verklaarde dat “enkel God hem van het presidentschap kon verwijderen.” Na zijn verkiezingsnederlaag eind oktober blokkeerden aanhangers de snelwegen, met medeplichtigheid van de federale snelwegpolitie. Bolsonaro beloofde uiteindelijk om de grondwet te ‘respecteren’, maar gaf zijn nederlaag nooit toe. Bondgenoten van Bolsonaro vochten de verkiezingsresultaten zonder succes aan voor het gerecht.
Wekenlang konden de aanhangers van Bolsonaro een protestkamp handhaven voor het hoofdkwartier van het leger in Brasilia. Ze deden dit om een militaire interventie te eisen om zo te voorkomen dat Lula weer aan de macht kwam. Een week voor de eedaflegging werd een bomaanslag op de luchthaven van Brasilia verijdeld. De veiligheidstroepen beweerden geen geweld te willen gebruiken en negeerden de oproep van Lula om het protestkamp te ontruimen. Op de sociale netwerken spraken de aanhangers van Bolsonaro al dagen voor 8 januari over het idee van een aanval op de regeringsgebouwen. Er werd niets gedaan om dat te voorkomen. De politie wachtte uren voor er ingegrepen werd.
Medeplichtigheid
Er is medeplichtigheid van de militaire politie van het federale district, het leger en hooggeplaatste politici. Anderson Torres, secretaris van openbare veiligheid van het federale district en voormalig minister van justitie en openbare veiligheid onder Bolsonaro, werd ontslagen en opgepakt. De gouverneur van het federale district, Ibaneis Rocha, ook een medestander van Bolsonaro, werd door het Hooggerechtshof voor 90 dagen uit zijn functie ontzet. Er werden 1500 aanhangers van Bolsonaro opgepakt.
Er doen geruchten de ronde over de financiering van de coupplegers. Er is gesuggereerd dat de bussen die op 7 januari aankwamen met versterkingen om “Brasilia over te nemen” werden gefinancierd door de agro-industrie en wapenlobbyisten. Tijdens zijn presidentschap heeft Bolsonaro de agro-industrie de vrije hand gegeven, met name door de milieubescherming en de rechten van de inheemse bevolking aan te vallen. Bolsonaro versoepelde ook de voorwaarden voor het bezit van wapens.
Militaire dictatuur?
Brazilië kende een militaire dictatuur van 1964 tot 1985, een periode die door Bolsonaro wordt geïdealiseerd. Ondanks de nauwe banden tussen hem (een voormalige legerkapitein) en de strijdkrachten is een militaire staatsgreep voorlopig onwaarschijnlijk. Lula, die tijdens zijn eerste ambtstermijn al zeer gematigd was, hangt stevig vast aan ‘democratisch rechts’. Tenzij het door een massabeweging wordt afgedwongen, zal Lula geen grote hervormingen doorvoeren die de belangen van de burgerij ernstig schaden. De poging tot staatsgreep wordt dan ook door geen enkele buitenlandse mogendheid gesteund, noch door Washington, noch door Moskou, noch door Beijing. Voor een groot deel van de Braziliaanse kapitalisten staat Lula voor meer stabiliteit en betere buitenlandse betrekkingen dan zijn voorganger.
Ongetwijfeld zullen er nog onthullingen komen over de rol van Bolsonaro in de couppoging. Vervolging is mogelijk. Maar noch Bolsonaro, noch waar hij voor staat, is daarmee verslagen. Kort voor de eedaflegging van zijn opvolger, verhuisde Bolsonaro naar Florida, de thuisbasis van Trump en Latijns-Amerikaans extreemrechts.
Links moet dringend handelen
Volgens een peiling veroordeelt driekwart van de Brazilianen de gebeurtenissen van 8 januari. Tegelijk vindt 40% dat Lula de verkiezingen niet heeft gewonnen en 37% is voorstander van een militaire interventie. De Braziliaanse samenleving is ondermijnd door flagrante ongelijkheden. Dit versterkt de polarisatie en het diskrediet van alle instellingen.
Sinds 2014 hebben de economische crisis en vervolgens het presidentschap van Bolsonaro de beperkte sociale verworvenheden van Lula’s vorige termijnen tot niets gereduceerd. Het reformisme van Lula zal deze keer nog minder ruimte krijgen. Dit toont de nood aan een links-revolutionaire strategie. Anders ligt de weg open voor extreemrechts om op legale of illegale wijze de macht te heroveren. Dat kan bijvoorbeeld met een nieuwe institutionele staatsgreep, zoals in Peru, met het leger en de fascistische bendes als reservetroepen.
Toen Lula het nipt van Bolsonaro haalde, waarschuwde onze zusterorganisatie in Brazilië, Liberdade, Socialismo e Revoluçao, dat het Bolsonarisme enkel kan verslagen worden door een lange en massale strijd. We mogen niet vertrouwen op de officiële instellingen om de ambities van extreemrechts te dwarsbomen. Enkel de massale mobilisatie van sociale bewegingen en vakbonden om de werkende klasse, de armen en de onderdrukten te organiseren, kan de democratische rechten waarborgen en de basis leggen voor de onontbeerlijke sociale en ecologische transformatie.
