In oktober 1962 stonden de Sovjetunie en de Verenigde Staten op de rand van een kernoorlog. De nucleaire dreiging leek reëel. De Amerikaanse president Kennedy kondigde op 22 oktober 1962 aan dat hij de aanwezigheid van Sovjetkernwapens in Cuba zou tegengaan door een blokkade van Cuba te organiseren tot de Sovjetunie alle kernwapens van het eiland zou weghalen.
Todd Gitlin, auteur van “The Sixties, Years of hope, days of rage”, herinnert de gebeurtenissen als volgt: “Kennedy hield zijn toespraak over de blokkade op maandagavond 22 oktober 1962. Zes dagen lang stond het dagelijkse leven in het teken van deze toespraak. Tot aan de nieuwsuitzending waarin werd gesteld dat Kroetsjov zou toegeven, leefde het land op de rand van de zenuwen met de erg concrete nucleaire dreiging.”
De officiële mythe dat Kennedy met vastberaden hand regeerde, wordt weerlegd door Gitlin: “Een ander scenario was mogelijk, het einde van alles waarna we er allemaal aan zouden gaan.” De crisis duwde de auteur naar links: “De grootmachten konden de wereld op ieder ogenblik naar de afgrond brengen naargelang het hen uitkwam.”
Koude oorlog
De achtergrond van deze gebeurtenissen was de periode die na de Tweede Wereldoorlog volgde en bekend stond als de “Koude Oorlog” waarin de Verenigde Staten en de Sovjetunie opgang maakten als twee rivaliserende supermachten. De ene macht was gebaseerd op het kapitalisme, de andere op een geplande economie. Beide tegengestelde systemen hadden kernwapens.
In de nasleep van 1945, toen de VS twee atoombommen op Japan dropte, waren de verschrikkelijke gevolgen van atoomwapens algemeen gekend. In de VS en de Sovjetunie waren er voldoende kernwapens om de planeet te vernietigen.
Doorheen de periode van de Koude Oorlog was dat scenario weinig waarschijnlijk. Als een land kernwapens zou inzetten, zou het andere meteen reageren wat zou leiden tot een “Mutually Assured Destruction” (MAD), een wederzijdse garantie op totale vernietiging. De dreiging van dergelijke vernietiging zorgde voor een ongemakkelijk evenwicht. Bovendien waren de sterke arbeidersorganisaties in het Westen een obstakel om preventief kernwapens in te zetten.
Cuba en de VS
In zijn toespraak waarin werd gewaarschuwd voor een kernoorlog, stelde Kennedy: “Onze geschiedenis… toont aan dat we niet de wil hebben om gelijk welke andere natie te domineren of te veroveren of om ons system aan de bevolking op te leggen.”
De realiteit is natuurlijk anders. De VS kwam meermaals actief tussen bij pogingen om een ander regime aan de macht te brengen in Cuba na de machtsovername door Fidel Castro in 1959. Het waren net de pogingen van de VS om de revolutie de kop in te drukken door het afsluiten van de bevoorrading die Cuba in de armen van de Sovjetunie dreven.
Het omverwerpen van de VS-marionet Batista en het aan de macht komen van Castro leidde uiteindelijk tot het omverwerpen van het kapitalisme en het grootgrondbezit. Cuba is dan wel geen volledig socialistisch land omwille van het gebrek aan arbeidersdemocratie, maar de geplande economie betekende wel dat heel wat vroegere vestigingen van Amerikaanse bedrijven werden genationaliseerd.
De VS was doodsbang van Cuba en waar het voor stond. Er moest niet alleen worden ingegaan tegen een geplande economie in de Sovjetunie, maar nu werd het kapitalisme ook in de achtertuin van de VS onder vuur genomen. Dat was een zware slag voor het VS-imperialisme.
De VS was vooral bang van de mogelijkheid dat de massa’s in andere Latijns-Amerikaanse landen het Cubaanse voorbeeld zouden volgen. Op 17 april 1961 organiseerde de CIA een gewapende invasie in Cuba, de invasie in de Varkensbaai, waarbij werd geprobeerd om de oppositie in het land te organiseren en Castro aan de kant te schuiven. Dat mislukte. Er was geen coherente oppositie in Cuba en geen aanvaardbare oppositieleider.
Er werd een nieuwe invasie gepland in het daaropvolgende jaar. Een interne nota van de assistent-secretaris voor Inter-Amerikaanse zaken (Martin) aan de vice-staatssecretaris voor politieke zaken (Johnson) op 12 oktober 1962 had het over: “Het voorzien van een selecte groep ballingen van financiële middelen, wapens, sabotagemiddelen, transport en communicatie, uitrusting voor infiltratie-operaties om een politieke basis voor oppositie in Cuba uit te bouwen.” In februari 1962 kondigde de regering-Kennedy een totaal handelsembargo met Cuba aan. Tussen juli en oktober waren er bijna dagelijks daden van agressie: er werd geschoten vanuit de door de VS gecontroleerde marinebasis op Guantanamo en er waren tal van infiltratiepogingen waarbij werd geschoten.
Jane French beschrijft wat er gebeurde in haar boek “Cuba en de VS”: “Er waren doelgerichte aanvallen vanop boten langs de kust en er waren constant inbreuken op Cubaans grondgebied door boten en vliegtuigen die spioneerden, sabotage organiseerden, boten kaapten, ontvoeringen organiseerden en infiltreerden in opdracht van de CIA.”
Overzicht van de gebeurtenissen
Zowel Cuba als de Sovjetunie wisten van de geplande invasie. In mei stemde Castro ermee in dat de Sovjetunie kernwapens in Cuba zou plaatsen om het land te verdedigen tegen een Amerikaanse interventie. Nikita Kroetsjov zag dit uiteraard als een kans om kernwapens in de achtertuin van de VS te plaatsen om op die manier het prestige en de macht van Rusland in de kijker te zetten.
Amerikaanse spionagevliegtuigen boven Cuba merkten op dat de plaatsing van raketten werd voorbereid. Er waren sites daartoe vrijgemaakt en het krioelde van de Sovjetkrachten die er de wapens moesten installeren en de Cubanen opleiden.
Eens duidelijk werd dat het om kernwapens ging, liepen de gemoederen hoog op. Dit betekende immers dat er kernwapens in de buurt van de VS lagen waarbij deze wapens zowat alle centrale Amerikaanse steden konden treffen.
Een document van de Amerikaanse veiligheidsdiensten stelde dat de kernwapens konden worden ingezet tegen steden als Philadelphia, Pittsburg, St Louis, Oklahoma City, Dallas, Houston, Mexico Stad, alle hoofdsteden van Centraal-Amerikaanse landen, het Panama-kanaal en de olievelden van Maricaibo in Venezuela.
De regering van Kennedy bediscussieerde verschillende opties. Er kon een bombardement plaatsvinden op de plaatsen waar de kernwapens zouden komen om vervolgens Cuba binnen te vallen. Een andere optie was het afsluiten van Cuba zodat er geen schepen vanuit de Sovjetunie binnen zouden geraken. Een alternatief was om met de Sovjetunie te onderhandelen en bijvoorbeeld Berlijn op te geven of de plaatsing van kernwapens in Turkije en Italië stop te zetten.
Kroetsjov had zelf gesteld dat het blijkbaar wel aanvaard werd dat de VS kernwapens plaatste in Europese landen in de buurt van de Sovjetunie, maar dat de Sovjetunie geen wapens mocht plaatsen in de Westelijke hemisfeer. Kroetsjov klaagde: “De VS heeft bases in buurlanden van de Sovjetunie zoals Turkije alsook in landen als Griekenland, Italië, Frankrijk, West-Duitsland en Pakistan. De Sovjetunie valt deze landen niet aan. Als de VS denkt dat het om het even wat kan doen in Cuba, waarom kan de Sovjetunie dan niet doen wat het wil inzake Cuba en waarom heeft de Sovjetunie niet het recht om te doen wat het wil in die andere landen?”
De VS wilde een ander regime in Cuba en voerde de druk op in de VN en de Organisatie van Amerikaanse Staten. De ware bedoelingen van de VS blijken uit documenten die later bekend werden: “McCone (directeur van de centrale veiligheidsdiensten) verklaarde dat we twee doelstellingen hebben: ten eerste de raketbasissen weg krijgen en daarnaast ook een einde maken aan het communisme van Castro.”
Er werd uiteindelijk beslist om Cuba te blokkeren over de zee en zo te vermijden dat wapens zouden worden geleverd. Maar er werd gevreesd dat dit reactie vanuit de Sovjetunie zou uitlokken indien hun schepen werden tegengehouden. Anderzijds zou een bombardement op de raketbasissen leiden tot heel wat Sovjetdoden en dat zou zeker een reactie vanuit het Oosten uitlokken. De VS maakte een afweging van de mogelijke antwoorden van de andere supermacht en besefte dat een wereldwijde kernoorlog mogelijk was.
Op 24 oktober veranderden zes Russische boten op weg naar Cuba hun koers om terug te keren in de plaats van de blokkade te trotseren. Tegen 26 oktober waren er onderhandelingen tussen de Sovjetunie en de VS. Op 28 oktober werd een akkoord gesloten: de Sovjetunie zou de wapens in Cuba ontmantelen en de VS zou Cuba niet binnen vallen.
Achter de schermen had Kennedy de Sovjet-ambassadeur laten weten dat de Amerikaanse Jupiter-raketten uit Turkije zouden worden weg gehaald als de Sovjets hun raketten uit Cuba weg haalden. In maart 1963 verdwenen de Turkse raketten.
Machtsspel
Het incident werd de “Cubaanse rakettencrisis” genoemd, maar Cuba had zelf niet veel in de pap te brokken.
Kroetsjov en het stalinistische regime zagen vooral de kansen om kernwapens onder de neus van de VS te plaatsen. Dat zou hun macht en prestige versterken en dat woog zwaarder door dan de belangen van de gewone arbeiders en boeren in Cuba. Castro werd niet eens door Kroetsjov ingelicht over de beslissing om de kernwapens uit Cuba terug te trekken. Enkel de twee supermachten waren bij de onderhandelingen betrokken.
Veertig jaar later verklaarde Castro in een interview dat Kroetsjov de situatie erger had gemaakt door tegenover Kennedy vast te houden aan de bewering dat er geen kernwapens in Cuba waren en dat alle Sovjet-activiteit puur defensief was. Ook de VS waren bereid om wapens van bij hun bondgenoten weg te halen indien dit de belangen van het VS-kapitalisme beter uitkwam.
De VS wist maar al te goed dat Cuba een lichtpunt vormde voor de arbeiders en onderdrukten doorheen Latijns-Amerika. Het versterken van Cuba of de Sovjetunie zou het zelfvertrouwen van de massa’s hebben versterkt en zou de strijd tegen het kapitalisme hebben aangevuurd.
De dreiging van kernwapens blijft vandaag nog steeds actueel, er zijn onstabiele regimes zoals in Pakistan of Noord-Korea die over dergelijke wapens beschikken. Wij blijven ons ook vandaag verzetten tegen kernwapens en stellen dat het kapitalisme moet verdwijnen zodat de controle over deze massavernietigingswapens in handen van de gemeenschap komt om een totale afbouw ervan mogelijk te maken.
