“Het meest misleidende cliché over het coronavirus is dat het ons allemaal op gelijke voet raakt. Dat is niet zo, noch medisch noch economisch, sociaal of psychologisch. Covid-19 versterkt overal vooraf bestaande ongelijkheid. Dit zal straks sociale onrust veroorzaken, tot en met opstanden en revoluties.”
Neen, dit is geen citaat van onze redactie in deze krant of op socialisme.be. Het komt uit een opiniestuk van een redacteur van de zakelijke website Bloomberg. De auteur ervan, Andreas Kluth, stelt ook nog dat het onmiddellijke effect van de gezondheidscrisis is dat de meeste vormen van sociale onrust onder de oppervlakte verdwijnen. Daar blijft de woede echter gisten en die zal tot uitbarsten komen, waarschuwt hij de kapitalisten.
De gezondheidscrisis gaat gepaard met een economische instorting. De Nationale Bank en het Planbureau schatten dat het Belgische bbp in 2020 met 8% zal krimpen. KBC voorspelde eerder een achteruitgang met 9,8% en in een pessimistisch scenario, waarbij controles met en zonder quarantaine elkaar afwisselen omdat het virus niet onder controle is, zelfs een daling met 13,2%. Ter vergelijking: in 2009 was er als gevolg van de wereldwijde recessie van 2008 een krimp van 2%.
Een daling met 8% kan enkel vergeleken worden met de Grote Depressie. In ons land daalde de economische activiteit tussen 1931 en 1934 met 9,5%. De gevolgen waren immens: werkloosheid, honger, maar ook opstandige arbeidersstrijd van onder meer de mijnwerkers, die niet wilden opdraaien voor de gevolgen van de crisis. Als de sociale gevolgen in België vandaag nog relatief meevallen, is dat enkel te danken aan de sociale zekerheid. Daar is hard voor gestreden door de arbeidersbeweging, onder meer na de ervaring van de Grote Depressie. Het heeft geleid tot werkloosheidsuitkeringen, ziekteverzekering en bescherming op de werkvloer.
Waar er minder sociale bescherming is, of waar deze al harder werd afgebouwd onder het neoliberalisme, zijn de gevolgen ronduit dramatisch. In de eerste drie weken van de crisis kwamen er in de VS 17 miljoen werklozen bij. Dat aantal kan verder oplopen tot 50 miljoen. Dit gaat samen met het verlies van ziekteverzekeringen. Minder toegankelijke zorg en financiële problemen dreigen naast de medische ramp ook een sociale catastrofe te veroorzaken. In de neokoloniale wereld is het nog erger gesteld. ‘Social distancing’ is er doorgaans een privilege van de rijksten. De grote massa’s worden niet alleen aan het virus overgeleverd, maar geraken ook in nog diepere armoede verzeild. Wereldwijd zijn 2,7 miljard werkenden geraakt door maatregelen van lockdown.
Economen houden er de moed in dat er na deze scherpe neergang een snelle nieuwe groei komt. De Nationale Bank en het Planbureau hopen op een groei van 8,6% in 2021. Tegelijk waarschuwen economen dat zelfs in dit optimistische scenario het probleem van de publieke schulden groter wordt. De bank JP Morgan gaat er bovendien van uit dat zelfs bij een hernieuwde groei de werkloosheidscijfers eind 2021 een pak hoger zullen liggen dan voor het begin van de corona-recessie. De Internationale Arbeidsorganisatie waarschuwde dat er wereldwijd tot 195 miljoen jobs kunnen verdwijnen en dat het inkomen van 1,25 miljard mensen drastisch kan dalen als gevolg van deze crisis.
Het kapitalisme brengt ons niet alleen een gezondheidscrisis, maar ook een pijnlijke economische crisis waarbij de bazen zich nu al voorbereiden om de gevolgen op onze kap af te schuiven. Als wij niet nog eens willen opdraaien voor de crises van dit systeem, dan moeten we ons organiseren en strijden voor een socialistisch alternatief op het kapitalisme.
“Coronacrisis versterkt alle vooraf bestaande tegenstellingen en zwaktes van het kapitalisme”
Op 12 april hield International Socialist Alternative (ISA) een online meeting onder de titel: ‘Een nieuwe Grote Depressie?’ Daarin werden vragen over de crisis beantwoord door Eric Byl, Per-Ake Westerlund en Claire Laker-Mansfield. Een samenvatting.
De economische achteruitgang is verbonden met het feit dat veel mensen door de quarantaine niet kunnen werken, maar hun jobs blijven ondertussen wel bestaan. Betekent dit dat de economie opnieuw zal herstellen eens het virus onder controle is?
Eric: “De zware tol van deze crisis op heel wat levens, maakt dat de vraag van economisch herstel voor velen helaas niet meer relevant is. De coronaviruscrisis wordt veroorzaakt door het kapitalisme, dat niet in staat is om de samenleving op een sociaal en ecologisch harmonieuze wijze te organiseren. Onder het kapitalisme worden bekommernissen rond sociale eisen, milieu of bescherming op het werk aan de kant geveegd omwille van de winst. De gevolgen van de coronacrisis zouden niet zo groot geweest zijn indien het afgeleefde kapitalisme niet op de zorgsector had bespaard, stocks had afgebouwd en waarschuwingen genegeerd.
“De snelle economische neergang vandaag zal voor altijd de naam Covid-19 dragen. Voor de heersende klasse zal het virus de slechterik zijn: de onvoorspelbare natuurlijke ramp. In werkelijkheid waren alle elementen voor een nieuwe recessie aanwezig sinds de vorige recessie van 2008. Toen was het omslagpunt het failliet van Lehman Brothers, dat onderuit ging door rommelkredieten. Het coronavirus is vandaag wat Lehman Brothers was voor de vorige recessie.
“Na 2008 was de groei stelselmatig lager dan voorheen. De productiviteitsgroei bleef achteruitgaan. De doorprikte zeepbellen werden vervangen door andere zeepbellen. Ondanks de lage rentevoeten en de massale injectie van financiële middelen in de economie, kwam er geen echte groei van productieve investeringen. De lonen bleven laag, de huizenprijzen hoog en de bijdragen die werkenden betalen voor onderwijs of zorg namen verder toe. De voordelen van het beperkte herstel gingen in overweldigende mate naar de kapitalistische elite. De massale injectie van geld in de economie ging grotendeels naar speculatie in plaats van productieve investeringen.
“Eigenlijk bestond het beleid van de ontwikkelde kapitalistische landen erin om de crisis voor zich uit te schuiven door steeds meer geld in de economie te pompen. Het heeft geleid tot een record aan publieke schulden. Dat kon op zich aanleiding zijn voor een nieuwe, grotere, recessie. De strijd om winsten verhoogde de spanningen binnen en tussen handelsblokken. Dit resulteerde in protectionistische maatregelen, groeiend politiek nationalisme en een gedeeltelijke omkering van de globalisering. Dit alles vormt de basis voor de huidige crisis. Corona en de bijhorende lockdown speelden een belangrijke rol als directe aanleiding, maar ook zonder deze pandemie zouden andere aanleidingen tot de crisis hebben geleid.”
Claire: “Het coronavirus heeft alle bestaande tegenstellingen en zwaktes van het kapitalisme blootgelegd en versterkt. Dat is belangrijk in het debat over wat het karakter van de coronarecessie zal zijn. Sommige economen hopen dat er na de scherpe en snelle ineenstorting al gauw een stevige groei zal volgen eens de quarantainemaatregelen afgebouwd worden. De meeste ernstige kapitalistische economen beginnen echter vragen te stellen bij dat optimistische scenario van een V-vormige crisis. Ze beseffen dat dit een veel ernstiger crisis van hun systeem is. De economische processen die al bezig waren, zoals deglobalisering, worden versneld door deze crisis.
“Geleidelijk aan stappen de optimisten onder de economen over op een U-vormig model voor de crisis, waarbij het even zal duren vooraleer de gevolgen van de recessie achter de rug liggen. Roubini, de econoom die de recessie van 2008 voorspelde, heeft het daarentegen over een I-vormige crisis met alleen maar neergang: een verticale lijn die de acute ineenstorting van de financiële markten en de reële economie vertegenwoordigt. Meer en meer is de enige historische vergelijking die kan gemaakt worden die van de Grote Depressie begin jaren 1930.”
Per-Ake: “We weten natuurlijk niet hoe lang de lockdown zal duren. Wanhopige pogingen om de economie snel te herstarten, dragen het risico op een nieuwe golf van besmettingen in zich. Zelfs bij een heropstart zal dit op een lager niveau beginnen. De Chinese export nam in januari en februari met 20% af en blijft afnemen. De daling van de import is nog groter. Het is niet verwonderlijk dat het magazine ‘The Economist’ schrijft dat de exit uit de lockdown erg moeilijk zal verlopen met onzekere consumenten, nieuwe gezondheidsregels en mogelijk een golf van fusies en overnames na faillissementen.
“Voor de pandemie was er al een toename van nationalisme. Trump, Bolsonaro, Orban … Nu is deze tendens versterkt: in Europa zeggen zowat alle lidstaten dat hun land eerst komt en is er van onderlinge solidariteit geen sprake. Grenzen die al decennia open zijn, worden gesloten. Een enorme tegenstelling van het kapitalisme is dat kapitalisten zelf aan landen verbonden zijn, terwijl de productie steeds globaler is geworden. Protectionistische en nationalistische maatregelen zullen echter geen uitweg bieden: in de Grote Depressie van de jaren 1930 maakten ze de crisis enkel erger.
“De wereldwijde geopolitieke spanningen, in het bijzonder tussen China en de VS, zijn een complicerende factor voor de wereldeconomie en maken dat het verloop van de crisis onvoorspelbaar is. Een snelle nieuwe groei is door al deze elementen niet erg waarschijnlijk.”
Kan deze crisis vergeleken worden met die van 2008? Wordt de crisis veroorzaakt door een tekort aan vraag?
Claire: “Er zijn zowel problemen met het aanbod, door de sluiting van fabrieken en werkplaatsen, als met de vraag, als gevolg van de lockdown en de directe gevolgen van toenemende werkloosheid en loonsverlagingen. De onderliggende factoren zijn echter dezelfde als in 2008. De tegenstellingen die tot de recessie van 2008 leidden, zijn nooit opgelost en komen nu versterkt naar boven. Het economisch herstel na 2008 was gebaseerd op historisch lage rentevoeten en toegang tot goedkoop geld. Maar de productieve investeringen bleven uit en ook de productiviteitsgroei bleef stokken. Het heeft geleid tot nieuwe zeepbellen, onder meer inzake schulden. De nieuwe recessie slaat toe in een economie die al zwakker staat. Een meer globaal antwoord, zoals na 2008, ligt bovendien veel moeilijker.
“Vandaag betalen de werkenden en hun gezinnen al voor de crisis met lagere lonen, jobs die verloren gaan en ook met hun leven in deze gezondheidscrisis. Na 2008 volgde een golf van besparingen op onze levensstandaard. De kapitalisten zullen nu wel twee keer nadenken vooraleer ze hetzelfde doen. Eind 2019 was er al een golf van protest. Nieuwe besparingen, zeker op zorg en sociale bescherming, kunnen leiden tot sociale onrust en zelfs opstanden.”
Per-Ake: “Eén van de oorzaken van kapitalistische crisis is overproductie: de kapitalisten kunnen niet alles verkopen wat geproduceerd wordt. Werkenden en armen kunnen zich vaak zelfs geen basisgoederen veroorloven, zelfs niet in ontwikkelde kapitalistische landen. In zijn brochure ‘Marxisme Vandaag’ uit 1939 verwijst Trotski naar Marx: “Opeenhoping van rijkdom aan de ene pool, betekent tegelijkertijd opeenhoping van ellende, wanhopig gezwoeg, slavernij, onwetendheid, ruwheid en geestelijke achteruitgang aan de tegenovergestelde pool, dat wil zeggen aan de kant van de klasse, die haar product voortbrengt in de vorm van arbeid.” Voor de kapitalisten is het niet belangrijk wat ze produceren: ze willen meerwaarde, ze willen winst.”
“De afgelopen jaren zijn de lonen niet echt gestegen, eerder gestagneerd. Het aandeel van de lonen in de economie nam af. Dit werd gecompenseerd met krediet en schulden. Consumptie speelt een belangrijke rol in het BBP, in de VS is het goed voor 68% van het BBP. Momenteel verliezen wereldwijd 1,25 miljard werkenden hun loon of een aanzienlijk deel ervan, waarbij we niet weten voor hoe lang dit het geval zal zijn. Zij zullen moeilijker toegang hebben tot krediet. Zelfs indien overheden overgaan tot zogenaamd ‘helikoptergeld’ (geld dat rechtstreeks aan de consumenten wordt gegeven), zal dit de verliezen niet compenseren. De vraag zal dalen en bijgevolg zullen ook de investeringen afnemen. The Economist voorspelt dat er in bepaalde sectoren tot 50% minder vraag zal zijn, waarbij de enige motor om de vraag aan te wakkeren de komende één tot twee jaar de overheid is.
“Op vlak van aanbod is er ook een probleem. Zo is bijvoorbeeld de autoproductie grotendeels stilgevallen. Veel bedrijven zien problemen in de bevoorradingsketen en hebben geen plan B. Voedselprijzen kunnen sterk toenemen. Het cynisme van het kapitalisme is dat er bedrijven zijn die wapens en luxeproducten maken die in deze crisis niet gesloten zijn, terwijl er tegelijk een groot tekort aan medische apparatuur is. Het kapitalisme toont hiermee zijn ware aard en dit zal een effect hebben op het bewustzijn.
“Socialisten antwoorden hierop met hun programma om de economie te richten op de behoeften van de meerderheid van de bevolking, waaronder de noden van het milieu. In plaats van op routineuze wijze vervuilende fabrieken gewoon te heropenen, moet er een democratisch overzicht zijn, om op planmatige wijze de productie te re-organiseren op nationaal en internationaal vlak.”
Eric: “Marxisten hadden nooit illusies in een ‘slim kapitalisme’ dat een weg vindt om de terugkerende crises te verhelpen. Het kapitalisme heeft immers ingebouwde tegenstellingen: de productie is gesocialiseerd, maar de toe-eigening van de winsten blijft individueel. Werkenden zijn deel van een collectieve productieketen met een arbeidsdeling, maar zonder veel inspraak over wat er geproduceerd wordt en hoe dit gebeurt, laat staan over wat er met de winsten wordt gedaan. De arbeidsdeling is bovendien internationaal, terwijl de kapitalisten afhankelijk zijn van nationale staten. Dat creëert niet alleen spanningen met de werkende klasse, maar ook met de kapitalistische klassen van concurrerende landen.
“Kapitalisten halen winst uit de onbetaalde arbeid van werkenden. Dat leidt tot klassenstrijd over lonen versus winsten en het zorgt voor een ingebouwde tendens tot overproductie. Het grootste probleem voor het kapitalisme vandaag is de ontwikkeling van wetenschap en technologie. Harde concurrentie vereist dat onderzoek en ontwikkeling steeds sneller opbrengen. Dit ondermijnt de productiviteit. Het beperkt toegang tot kennis, omwille van patenten. Vandaag betalen bedrijven gemiddeld 70% van hun winst uit in dividenden in plaats van te investeren in productie. Er is gelukkig wel wetenschappelijke en technologische vooruitgang, maar dit draagt amper bij tot meer productiviteit omdat het gehinderd wordt door privaat bezit. Marx stelde ooit dat elk productiesysteem kan blijven bestaan zolang het in staat is om de productiekrachten te ontwikkelen, maar dat anders de motor van de geschiedenis, met name de klassenstrijd, zijn werk zal doen.”
Verschillende overheden komen in deze crisis tussen met maatregelen die voorheen ondenkbaar waren. Zo wordt nagedacht over hogere uitkeringen voor wie ziek is, worden werkloosheidsuitkeringen opgetrokken en zijn zelfs een aantal bedrijven genationaliseerd. Betekent deze crisis het einde van het neoliberalisme, dat staat voor zoveel mogelijk privatiseringen en de afschaffing van collectieve bescherming?
Claire: “Ondanks het feit dat we jarenlang te horen kregen dat enkel de vrije markt ons kon voorzien van degelijke goederen en dat marktlogica nodig was voor efficiënte openbare diensten, moeten zelfs de grootste voorstanders van de vrije markt nu erkennen dat de private sector niet in staat is om in de behoeften van de bevolking te voorzien. Overal wordt naar de overheden gekeken en is er meer actieve interventie van die overheden. Het doel daarvan is om een scherpere economische ineenstorting en sociale onrust te vermijden. Deze maatregelen worden niet genomen in het belang van de werkenden en hun gezinnen, maar om de kapitalisten te redden. Moest de prioriteit echt bij de noden van de bevolking liggen, dan zouden bijvoorbeeld farmaceutische bedrijven genationaliseerd worden. Zo zou samenwerking in de ontwikkeling en productie van vaccins mogelijk worden. Deze bedrijven worden echter niet genationaliseerd: ze maken immers grote winsten tijdens deze crisis.”
Per-Ake: “Een aantal maatregelen of discussies doen denken aan hoe Roosevelt in de VS reageerde op de Grote Depressie met zijn ‘New Deal’ van investeringen in infrastructuur en jobs. Dat programma werd afgedaan als ‘socialistisch’, maar Roosevelt merkte zelf op dat hij deze maatregelen net voorstelde om het kapitalisme te redden. De ‘New Deal’ zorgde voor een forse toename van de publieke schulden van de VS en maakte geen einde aan de tegenstellingen die tot de Grote Depressie hadden geleid.
“Met deze crisis moet de burgerij overgaan tot maatregelen die voorheen onmogelijk of ondenkbaar waren: mensen die ziek of werkloos zijn extra betalen, meer geld voor gezondheidszorg, bedrijven nationaliseren. In de crisis van 2008-09 werden ook al gelijkaardige maatregelen genomen, onder meer om de banken te redden. Dat werd gevolgd door nieuwe privatiseringen en een hard besparingsbeleid. Als delen van het neoliberalisme achterwege worden gelaten, moeten we daar uiteraard akte van nemen. Het maakt duidelijk dat verandering mogelijk is. Massastrijd van onderuit kan de burgerij doen aarzelen bij het opleggen van nieuwe besparingen.
“In deze context volstaan eisen als nationalisatie of uitbreiding van sociale voordelen op zich niet. We willen niet dat verlieslatende bedrijven worden genationaliseerd om nadien de winstgevende delen terug aan de private sector te geven. De arbeidersbeweging en de jongeren moeten mobiliseren en opkomen voor democratische controle, democratische planning en de afschaffing van het volledige kapitalistische systeem.”
Eric: “De stimulusmaatregelen worden voorgesteld als hulp aan de gezinnen en de kleine bedrijven. Maar van het enorme stimuluspakket in de VS gaat slechts 11% rechtstreeks naar de gezinnen. Tegelijk tikt er een fiscale tijdbom in de VS: lokale overheden zullen door het verlies aan belastinginkomsten en door de uitgaven als gevolg van het stimuluspakket elders besparingen zoeken en mogelijk overgaan tot afdankingen. Er zijn nog tijdbommen in de actuele situatie aanwezig: de huizenmarkt in de VS zal dit jaar met naar schatting 35% afnemen. Er dreigt een reeks faillissementen en een financiële ineenstorting.
“Neo-Keynesianen vandaag pleiten voor de ‘moderne monetaire theorie’: nog meer geld creëren door de centrale banken. Ze denken dat ze de strijd aan het winnen zijn. Het globale aanbod is momenteel groter dan de vraag en dit zal de inflatie en de rentevoeten een tijdlang laag houden. Maar het gebrek aan productiviteit zorgt ervoor dat kapitalisten niet investeren. Zelfs indien dit beleid een tijdlang aangehouden wordt, dreigt vermogensinflatie over te slaan naar de reële economie met een gevaar van hyperinflatie. Illusies kunnen de weg openen voor meer reactionaire regimes die beroep doen op nationalisme en xenofobie. Reformisme en neo-keynesianisme bieden geen antwoord op de uitdagingen waar de arbeidersbeweging voor staat.
“Er is een stoutmoedig socialistisch programma nodig dat vertrekt van de nationalisatie van de sleutelsectoren van de economie onder democratische controle en bezit, zodat een planning mogelijk wordt.”
