Op 10 april schreef de moraalfilosoof Patrick Loobuyck een opzienbarend artikel in De Morgen. Zijn tekst is niet zozeer opvallend voor de inhoud, die vertrekt van een volgens ons verkeerde analogie – een aardbeving in Lissabon in 1755 – om vervolgens over te gaan tot een aantal filosofische uitweidingen die helaas niet veel wijzer maken. Het is de titel die verbaast: “Nee, het coronavirus is geen beschuldigende vinger naar het kapitalisme”. Straf. Loobuyck rijgt helaas stromanargumenten aan mekaar: nee, corona is niet zomaar een straf voor technologische hoogmoed. Waarom niet ingaan op de meer diepgaande standpunten van critici van het kapitalisme over deze pandemie? Hij maakt ook een uitstapje langs Nederland en het Reformatorische Dagblad, waar ze nog geloven dat het virus een “straf van God” is. Dit is geruststellend terrein voor vrijzinnige filosofen: da’s duidelijk verkeerd.
Door Peter (Leuven)
Wat marxisten wel denken is dat dit virus in haar verspreiding in de hand werd gewerkt door een kapitalistische breuk met de natuur. Uitgelokt door accumulatie om de accumulatie. Karl Marx verwees al naar deze dynamiek. De epidemie werd gigantisch geholpen door blind winststreven en de criminele nalatigheid van neoliberale besparingen gedurende decennia. Terwijl het volgens Loobuyck blijkbaar om een puur natuurlijk fenomeen gaat: “onverschillige natuurwetten” treffen ons met dit virus, meent hij. Jarenlange personeelstekorten en onderfinanciering van de zorg, het niet ontwikkelen van vaccins wegens niet winstgevend, weigerachtigheid om in te grijpen in de markt, miskenning van de ernst om de winsten niet te bedreigen, gebrek aan planning en voorbereiding omtrent een voorspelbare pandemiedreiging, het laten doorwerken in niet-essentiële sectoren om kapitalistische winsten op peil te houden en zo besmettingen in de hand werken, … Zijn dat volgens Loobuyck allemaal “onverschillige natuurwetten”? Of staat hij zelf eerder onverschillig tegenover de desastreuze effecten van de kapitalistische wetten van de markt?
Loobuyck beveelt zichzelf aan wegens “wetenschappelijkheid” maar – hier waagt de filosoof zich aan een Maarten Boudry’tje – doet helaas geen poging om het ontstaan en de verspreiding van de corona-epidemie op basis van reële feiten uit te leggen. Nochtans, de kapitalistische “rede” is hier al lang onredelijk geworden. Wat overblijft bij denkers die vasthouden aan oude schema’s is “armoede van de filosofie”, zoals Marx het noemde. Dogmatische herhaling van eerste beginselen, volstrekt immuun voor feiten en realiteit, die allebei beleefd buiten de deur worden gehouden.
“Nee, het coronavirus is geen beschuldigende vinger naar het kapitalisme”. Als er zoveel intellectuele hocus pocus en vergoelijking van neoliberaal marktfalen aan te pas komt, heeft het systeem er allicht wel iets mee te maken.
Ontstaan van dit nieuwe coronavirus: de breuk tussen kapitalisme en natuur
Loobuyck gaat niet in op de kritische analyse die erop wijst hoe het coronavirus van vleermuizen op de mens kon worden overgebracht. Mogelijk met een ander dier als tussenschakel. De exotische dierenmarkten in China, zoals in het epicentrum van de pandemie Wuhan, zijn een miljardenmarkt. China kent al enkele decennia een invoering van kapitalistische elementen in de economie, waarbij traditionele leefgebieden van dieren worden verstoord door kapitalistische accumulatie.
Het kapitaal houdt zoals bekend niet van regels en geeft weinig om de volksgezondheid als er winsten op het spel staan. Het autoritaire staatskapitalisme in China legde de exploitatie van mens en natuur lange tijd niets in de weg omdat dit groei opleverde. Gezien de beperkte sociale rechten in China werd die groei – ondanks toenemende kapitalistische tegenstellingen en sinds 2008 een crisispolitiek gebaseerd op schulden – de belangrijkste steunpilaar voor het verzekeren van een zekere levensstandaard en inkomen. Dit virus kon de mens bereiken door het ongecontroleerd binnendringen van kapitalistische winstbelangen in leefgebieden van dieren waar nieuwe, nog onbekende en gevaarlijke ziekten heersten.
Als de Chinese massa’s de stalinistische bureaucratie hadden afgeworpen en socialistische democratie in de werkplaatsen en op elk niveau van de arbeidersstaat hadden geïnstalleerd, had deze ontwikkeling op basis van democratische economische planning anders kunnen verlopen. Rekening houdend met de balans tussen mens, dier en de natuur in het algemeen. Met wetenschappelijke en gezondheidsoverwegingen die primeren op winstbejag. Het zou geen utopische of romantische “terugkeer naar de natuur” zijn geweest, maar een poging om industriële en technologische ontwikkeling te verzoenen met ecologische belangen en een verantwoord en rationeel aangepakte voedselproductie.
Loobuyck vergelijkt corona met een aardbeving in Lissabon in 1755 die tienduizenden levens koste. Maar de corona-uitbraak is niet puur een natuurlijk fenomeen, zoals een aardbeving. De pandemie kon ontstaan door een ontkenning van rede, wetenschap, arbeidersbelangen en planning vanwege China’s blinde kapitalistische drang naar accumulatie, die de verspreiding van nieuwe, onbekende virussen waarschijnlijker maakte.
Anticipatie van het virus: neoliberale en marktprioriteit is dodelijk
Na het aanvankelijke onderzoek naar het Sars-virus werd dat uiteindelijk stopgezet omdat het dalend aantal gevallen weinig winstvooruitzichten bood voor de farmabedrijven. Fantastisch! Preventie? Anticiperen op toekomstige pandemieën? Nee, de winstbelangen van de farmaceutische industrie degradeerden deze rationele overwegingen tot nutteloos. In de VS geven farmaceutische bedrijven meer geld uit aan reclame dan aan innovatie en onderzoek. Dat laatste laten ze overweldigend over aan de universiteiten. Een innoverend of eerder een op mens en natuur parasiterend systeem, dit van crisis naar crisis struikelend kapitalisme?
De hoogmoed, onbekwaamheid en ideologische tunnelvisie, de onwil om terwille van de volksgezondheid bedrijven te dwingen om te produceren wat nodig is, zijn in deze crisis stuitend. Voor veel medisch materiaal hangt de wereld blijkbaar af van enkele producenten, o.a. in China. De zoektocht naar hogere winsten maakte productieketens lang, kwetsbaar en vandaag inefficiënt. Het kapitalistische “just in time”-principe maakt dat er geen voorraden worden geproduceerd, op basis van een redelijke inschatting van wat nodig zou zijn op momenten van crisis. Bedrijven durven het zelfs aan om woekerprijzen te vragen voor potentieel levensreddend medisch materiaal. Kan het nog schandaliger? Philippe De Backer (Open VLD) moest eind maart aankondigen dat de aankoop van 5 miljoen mondmaskers niet doorging omdat de Henegouwse producent plots de prijs omhoog joeg. In de plaats van het bedrijf te nationaliseren onder controle van de werknemers, omwille van de medische urgentie, werd opnieuw kostbare tijd verloren. Na 4000 doden laat De Backer de media nu triomfantelijk optekenen dat de regering eindelijk bedrijven heeft gevonden om mondmaskers te produceren. De efficiëntie van de markt en het neoliberale kapitalisme in doden geteld!
In de VS liet de regering toe dat een bedrijf dat goedkopere beademingstoestellen produceerde, werd opgekocht door een bedrijf met duurdere toestellen. Waarop deze inhalige kapitalisten de productie van de goedkopere toestellen gewoon stopzetten. Ook daar: de “efficiënte” kapitalistische markt op z’n best!
Zouden we in België niet veel beter af geweest zijn met één nationale, goed gefinancierde openbare dienst voor de rusthuizen? Met onmiddellijke en duidelijke richtlijnen en op directe vraag geproduceerde beschermingsmiddelen? Zoiets vraagt een graad van planning en snelheid van handelen in de productie die binnen het kapitalisme niet haalbaar zijn. Het vereist een democratisch geplande economie. Zou zo’n systeem ons niet veel beter hebben voorbereid en gediend dan het onbekwame, dodelijke spektakel in België van de afgelopen weken? Het zou een wereld van verschil gemaakt hebben, in vergelijking met het afwachtende, hemeltergende geknoei van minister Wouter Beke en zijn federale collega-knoeiers. Blijkbaar wil Beke dat nu goedmaken met wat boetedoening voor een “parlementaire onderzoekscommissie: het moderne tjevenequivalent van de biecht.
Zelfs op kapitalistische basis had de schade ernstig beperkt kunnen worden met meer voorbereiding, minder neoliberale blindheid en meer overheidsplanning. Een arm, kapitalistisch land als Vietnam – zeker geen model voor marxisten – toont dat aan. Niet toevallig ligt het in een regio die eerder te maken kreeg met het Sars-virus. Dit vereiste echter een ernstig nemen van de situatie vanaf het begin, het meteen isoleren van besmette personen en het traceren van hun contacten om ze te testen, desnoods zelf als overheid test kits ontwikkelen, prijzencontroles invoeren, ingrijpen met de overheid in de voedselmarkt als een wijk in quarantaine gaat en er hamstergedrag ontstaat, het meteen tijdelijk isoleren van mensen die uit landen met besmettingen komen, etc.
Veel westerse regeringen, echter, waren zo ideologisch verblind door marktdenken dat ze hun verantwoordelijkheid wekenlang in de diepvries hebben gestoken. Tot op vandaag begaat de regering-Wilmès ideologisch geïnspireerde blunders die mensenlevens kunnen kosten. Zo was er de brandbrief van de klinische laboratoria die bekwaam zijn en klaarstaan om testen op corona uit te voeren, terwijl de regering blijkbaar liever met de private sector in zee gaat! Opnieuw: criminele nalatigheid van een neoliberaal verblinde regering die winst boven mensenlevens plaatst.
Zie in dit verband ook de hypocrisie rond 85% van de gecontroleerde bedrijven die zich niet aan de regels omtrent sociale afstand en andere veiligheidsvoorschriften houden. Zal de Nationale Veiligheidsraad deze potentiële haarden van infectie even streng veroordelen als andere overtreders? Of zijn er regels voor gewone mensen en andere, bijzondere regels voor bedrijven die winst moeten maken? Het enige antwoord hierop zou moeten zijn dat de vakbonden in de bedrijven, of speciaal opgerichte crisiscomités van de werkenden, een veto moeten kunnen uitspreken over de veiligheid op het werk en de voorwaarden om te werken of terug aan het werk te gaan. Op veel werkplaatsen zal dat moeten samengaan met het voorzien door de bedrijven, op brede schaal, van handgel, maskers, aangepaste werkomstandigheden, etc. Als er terechte bezorgdheden zijn omtrent de veiligheid moeten personeelsvergaderingen democratisch kunnen beslissen om terug aan het werk te gaan of nog niet, met behoud van het volledige loon. De vakbonden moeten eisen dat de regering beslag legt op slapend kapitaal in de belastingparadijzen – aan de gemeenschap ontstolen middelen – om deze vergoeding te garanderen.
Een ander systeem is nodig
Na de directe gezondheidscrisis en de lockdown van delen van de economie zullen er meer mensen werkloos zijn en minder koopkracht bezitten. De realiteit is dat het coronavirus een nieuwe diepere crisis van het kapitalisme uitlokte die er al lang zat aan te komen. Onder meer omdat de vruchten van de groei van de laatste 12 jaar overweldigend naar de rijken gingen. De gaten werden gevuld met wederom een gigantische berg schulden. Bedrijven, winkeliers,… zullen opnieuw failliet gaan in deze economie gebaseerd op winst. De bazen zullen proberen loondalingen op te leggen om hun winstgevendheid te behouden. Kapitalistische regeringen zullen ons en niet de belasting ontwijkende Panamafraudeurs met hun honderden miljarden viseren. Dit is onaanvaardbaar. Wij zullen als werkenden niet betalen met langer werken, hogere belastingen, loondalingen, een nieuwe generatie in werkloosheid,…
1500 euro minimumpensioen, 14 euro per uur minimumloon, massale investeringen in de zorg, democratische publieke eigendom van de farmaceutische sector,… zijn nu meer nodig dan ooit. Het zieke kapitalisme zal daar niet voor zorgen. We hebben democratische controle van de werkende klasse nodig over de sleutelsectoren van de economie en over de verdeling van rijkdom. Een democratische planning gericht op onze behoeften, veiligheid en gezondheid, niet op de winsten van een kleine groep superrijken.
