De voorbije weken werden enkele tegenstrijdigheden in de farmaceutische sector aangetoond. De behandeling van de kleine Pia illustreerde de torenhoge behandelingskosten. (1) De apothekers trokken aan de alarmbel over het tekort aan geneesmiddelen en spraken zelfs over een tekort dat aan oorlogstijden doet denken! (2) In een algemene context van gebrek aan middelen voor de gezondheidszorg en van strijd in die sector, wordt ook de kostprijs van machines en behandelingen in vraag gesteld. De terugbetaling van geneesmiddelen kostte de gemeenschap 4,5 miljard euro in 2018. (3) Voeg daar nog enkele schandalen aan toe, zoals het schandaal van verslavende pijnstillers die op 20 jaar tijd honderdduizenden doden veroorzaakten in de VS (4), en het is klaar als een klontje dat op winst gerichte productie in de farmaceutische sector dodelijk problematisch is.
door een ABVV-delegee in een groot farmaceutisch bedrijf
Tekort aan geneesmiddelen in België
Het probleem van tekorten aan geneesmiddelen is een wereldwijd fenomeen. De WHO (Wereldgezondheidsorganisatie) stelde op een vergadering in januari 2018 een stappenplan op om het probleem aan te pakken, tot hiertoe zonder resultaat. (5)
In België waren er in de maand november alleen al 602 kennisgevingen van geneesmiddelen die onbeschikbaar waren. De lijst ligt niet vast, maar het FAGG (Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten) schat dat er van alle geneesmiddelen die in België verpakt worden, gemiddeld 5% een tekort kennen. (6)
De gevolgen kunnen dramatisch zijn voor patiënten die wachten op hun behandeling. Het recente voorbeeld van het tekort aan het antibioticum Clamoxil bracht zorgwerkers ertoe om in een persbericht het verschijnsel van tekorten aan de kaak te stellen. (7)
Volgens het FAGG zijn er drie hoofdoorzaken van deze onbeschikbaarheid:
1/ De echte onbeschikbaarheid: als gevolg van een productie-incident, een probleem tijdens het transport, …
2/ Een marketingstop: het bedrijf dat het product niet langer in België distribueert of de marketing van het product heeft stopgezet.
3/ Een distributieprobleem wanneer het product in België beschikbaar is, maar niet in alle apotheken geraakt of omdat de bedrijven het door het land voorziene quotum niet respecteren.
Dit zijn oorzaken die door de overheid zelf aangevoerd worden. Om ze aan te pakken, moeten we heel de organisatie van het productiesysteem in vraag stellen.
Productie wordt steeds socialer, de opbrengst niet
Wanneer een privaat bedrijf geneesmiddelen produceert, doet het dit niet voor het gebruik dat de gemeenschap ervan zal maken, d.w.z. om patiënten te behandelen. Het doet dit om winst te genereren. Gezondheidsproducten zijn een handelswaar zoals alle andere producten die onder het kapitalisme worden gemaakt. Door van alles handelswaar te maken, wordt ook de volledige zorgsector aan de winstlogica onderworpen en wordt gezondheidszorg een bron van winsten.
De volledige productie wordt afgestemd op de winsten. Om die te maximaliseren wordt zo goedkoop mogelijk geproduceerd en zo duur mogelijk verkocht. Het leidt tot het verplaatsen van de productie of onder meer het opsplitsen van de productieketen om in elke fase zo goedkoop mogelijk te werken. Zo wordt onderzoek overgebracht naar landen waar er een belastingaftrek voor octrooien bestaat (zoals België), klinische tests gebeuren waar de wetgeving daar het meest soepel voor is, extractie van grondstoffen in landen die daarin gespecialiseerd zijn, de productie wordt soms in verschillende landen gedaan om de werkenden tegen elkaar op te zetten inzake lonen en arbeidsvoorwaarden. Dit alles om uiteindelijk zoveel mogelijk winst te maken.
Tijdens het hele productieproces wordt de modernste wetenschappelijke werkorganisatie toegepast om opslag en bijhorende kosten te vermijden. Als staten een strategische voorraad willen, moet de gemeenschap daar de prijs voor betalen. Onbeschikbaarheden door problemen in het productieproces zijn toe te schrijven aan winstbejag.
Wat het stoppen van marketing betreft, de tweede oorzaak van tekorten volgens het FAGG, is het bijzonder duidelijk waar het probleem zit. Bedrijfsleiders bekommeren zich niet om de behoeften op vlak van gezondheid. Ze kijken enkel naar de aandeelhouders. De distributieproblemen tenslotte zijn doorgaans toe te schrijven aan een kunstmatig laag aanbod met als doel om de prijzen op te voeren. Bij tekorten stijgen de prijzen of worden duurdere varianten verkocht. Dit vermindert de toegankelijkheid tot gezondheidszorg voor wie het niet breed heeft.
Marktoplossingen en hun tegenstrijdigheden
Sommigen zoeken oplossingen binnen het systeem om toch tegemoet te komen aan de behoeften van patiënten. Dit botst echter steeds weer op het private eigendom van de productiemiddelen.
Bij de meeste geneesmiddelen is er een deel terugbetaling aan patiënten via de sociale zekerheid. Het maakt dat de prijs van geneesmiddelen doorgaans onderhandeld wordt tussen de producent en de overheid. De discussie hierover gebeurt achter gesloten deuren. De onderhandelingspositie van de verschillende regeringen hangt af van de omvang van hun potentiële markten. Sommigen denken aan een systeem om in heel Europa onderhandelingen te voeren over één enkele prijs. De sociaal-economische verschillen en bijgevolg ook de onderhandelingsmacht zijn echter bijzonder uiteenlopend in Europa. Daarnaast veronderstelt dit een Europese eenmaking op vlak van tussenkomst van de sociale zekerheid in de terugbetaling, of toch minstens een gecoördineerde financiering van de sociale zekerheid op Europees niveau. Dat staat niet op de agenda.
Een ander idee is om de Europese farmaceutische industrie te beschermen om een onafhankelijk aanbod van gezondheidsproducten te hebben. Dit idee van “sociaal protectionisme” klinkt aanlokkelijk, maar we zien vandaag in de wereldeconomie hoe de trend naar deglobalisering leidt tot een vertraging. Net als voor andere sectoren zijn ook voor de farmaceutische sector de Amerikaanse en Aziatische (China en Japan) markten essentieel. Het risico lopen dat deze markten afgesloten worden in een handelsoorlog bedreigt niet alleen de farmaceutische sector maar de hele Europese en wereldwijde economie.
Het gebrek aan antwoorden op Europees vlak maakt dat er gezocht wordt naar andere oplossingen om de eindfactuur voor de patiënt en de gemeenschap te drukken. Een vaak aangehaald voorbeeld hiervan is het ‘Kiwi-model’. Dit is een model waarbij de overheid een aanbesteding uitschrijft voor het verkrijgen van het goedkoopste geneesmiddel. Het Planbureau berekende dat dit een besparingen van 500 miljoen euro op de ziektezorgverzekering kan opbrengen. (8) Dat geld zou bijzonder welkom zijn in de zorgsector. Maar er is een gevaar dat het risico op tekorten toeneemt. Als een bedrijf een probleem in de productie kent, is er geen vervangend product. Bovendien heeft de farmaceutische sector zich al lang georganiseerd om zoveel mogelijk productie te verkopen waar dit het meest interessant is. Groothandelaars en distributeurs verkopen hun voorraden daar waar ze de beste prijzen hebben, wat leidt tot bevoorradingsproblemen en tekorten in andere landen. Dit model heeft evenmin een antwoord op het gebrek aan behandeling met producten waarvoor de vraag erg gering is. Het gaat om wat ‘weesziekten’ wordt genoemd: indien er geen kritische massa bereikt wordt die groot genoeg is, wordt niet geïnvesteerd in de productie van behandelingen.
Kapitalisten versus gezondheid
Het Amerikaanse schandaal rond dodelijke pijnstillers, gaf aan dat voor kapitalisten de winsthonger belangrijker is dan voorzien in menselijke behoeften. De VS voerden een oorlog tegen drugs en kartels met als argument dat dit de volksgezondheid ten goede komt. Op hetzelfde ogenblik blijkt dat het land een vreselijke zorgcrisis kent. De rol van private zorgverzekeraars beperkt de toegang tot betaalbare zorg. De commercialisering van geneesmiddelen heeft eveneens schadelijke gevolgen. Op 20 jaar tijd zijn meer dan 300.000 mensen omgekomen door opioïde verslaving ontstaan door het gebruik van pijnstillers. Vooral Oxycontin wordt daarbij genoemd. Dit geneesmiddel wordt sinds 1996 door Purdue verkocht en is nog steeds verkrijgbaar. Het werd gelanceerd met een enorme publiciteitscampagne en artsen die het voorschreven kregen voordelen. Het is duidelijk: voor kapitalisten tellen enkel de winsten. (9)
Een ander punt van ongerustheid is de algemene kwaliteit van de producten die op de markt komen. Om de rentabiliteit van onderzoek en ontwikkeling te verhogen, willen bedrijven de tijd die nodig is alvorens een product op de markt komt inkorten. Er bestaat een verkorte procedure om iets op de markt te brengen: de zogenaamde ‘fast-track’. Deze procedure kan gevolgd worden bij weesziekten of wanneer er nog geen behandeling beschikbaar is. Steeds meer bedrijven willen de procedure uitbreiden naar behandelingen die niet voldoen aan de huidige criteria. Ze willen dat om de kosten van onderzoek en ontwikkeling te verlagen. De wens om producten sneller op de markt te brengen, zet druk op onderzoeksteams wat ten koste kan gaan van de kwaliteit van de op de markt gebrachte producten.
In oktober verschenen mediaberichten over een schandaal. Farmareuzen Roche en Novartis maakten onderlinge afspraken om de prijs van een geneesmiddel voor spierziekten kunstmatig hoog te houden en zo enkele miljoenen euro van de gemeenschap te stelen. (10) Minister De Block minimaliseerde dit fenomeen, maar de PVDA klaagde het terecht aan. Kamerlid Sofie Merckx merkte op: “We moeten dringend het maatschappelijk debat voeren over de macht die big farma vandaag in onze samenleving uitoefent. Je geld of je leven, het klinkt als een zin uit een verre gangsterfilm, maar het wordt steeds meer realiteit. Dit moet stoppen. Voor ons is het duidelijk: onderzoek en ontwikkeling van geneesmiddelen moeten in publieke handen gehouden worden, zodat patiënten en niet de winst van farma-aandeelhouders op de eerste plaats komen.” Wij zijn het daarmee eens: de farmaceutische sector moet in publieke handen komen!
Produceren volgens sociale behoefte? Nationaliseer de farmaceutische sector!
De farmaceutische industrie is een zeer winstgevende sector. De “Pharma Papers” onthulden de omvang van deze bergen geld. Tussen 1999 en 2017 hebben 11 van de grootste farmaceutische bedrijven €1019 miljard winst gemaakt! Van al die rijkdom die gecreëerd is door sociale arbeid, werd maar liefst 925 miljard euro doorgestort naar de aandeelhouders. Dat is 90,8%! (11) Niet al dit geld is opnieuw geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling van innovatieve behandelingen die effectief en toegankelijk zijn voor iedereen. Binnen een genationaliseerde industrie onder de controle en het beheer van werkenden en patiënten kunnen de kosten van geneesmiddelen worden verlaagd en kan worden geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling en in een geïntegreerde industriële infrastructuur met goede werkomstandigheden om aan de sociale behoeften te voldoen.
We zijn het met Sofie eens: we moeten een fundamenteel debat voeren over de macht van de farmaceutische industrie over onze samenleving. In plaats van alleen maar rekening te houden met de meningen en belangen van de bedrijfsleiders en aandeelhouders van deze sector, zijn wij van mening dat we dit debat moeten voeren met de militanten die in deze sector werkzaam zijn, maar ook met het personeel uit de zorgsector, de mutualiteiten, de ziekteverzekering, de zieken, kortom met alle betrokkenen. Door onszelf te organiseren en door de strijd te voeren kunnen we een krachtsverhouding tot stand brengen om deze sector uit de klauwen van de superrijken te halen en te bespreken hoe we het beste aan de sociale behoeften kunnen voldoen.
De farmaceutische sector in België
De farmaceutische sector is een belangrijke economische sector. Wereldwijd was de productie in 2014 maar liefst 997 miljard dollar waard en werd een toegevoegde waarde van 442,6 miljard dollar gerealiseerd. In België telt de sector 980 bedrijven en meer dan 50.000 voltijdse equivalenten. De sector genereerde een toegevoegde waarde van 14,7 miljard euro in 2016, of gemiddeld meer dan 290.000 euro per voltijdse equivalente werknemer. België is goed voor 9,5% van de Europese productiewaarde in 2016. (12)
Dankzij het gewicht ervan in de Belgische economie, beschikt de sector over een grote invloed bij verschillende politici die wetten maken op maat van de sector. Het fiscale mechanisme voor octrooiaftrek is daar een voorbeeld van. De wijze waarop het contract over de voorraad vaccins H1N1 (tegen de zogenaamde varkensgriep) tien jaar geleden werd onderhandeld door minister Laurette Onkelinx is er een ander voorbeeld van. Toen werd een exclusief contract met GSK gesloten om voor 110,2 miljoen euro vaccins te kopen, terwijl GSK contractueel liet vastleggen dat het de effectiviteit van het vaccin niet kon garanderen. (13)
Meer algemeen profiteert de sector van de loonwet van 1996 en van verschillende wijzigingen die, onder het mom van bescherming van het concurrentievermogen, loonstijgingen in België blokkeren. Dit zorgt ervoor dat werkenden in deze sector en de gemeenschap niet in staat zijn om hun deel van de door hen gecreëerde rijkdom collectief toe te eigenen.
We moeten met militanten uit de sector en de werkenden en hun gezinnen in het algemeen de discussie aangaan over hoe we de productie en de gecreëerde rijkdom kunnen afstemmen op de sociale behoeften en op betere arbeidsvoorwaarden. Dat vereist een strijd tegen het volledige systeem.
Een ziek systeem ondergraaft zichzelf
Toen de Berlijnse Muur en de Sovjet-Unie dertig jaar geleden ineenstortten, schreven enkele oppervlakkige commentatoren het falen van het Sovjet-model toe aan de aantrekkingskracht van rockmuziek en jeans op jongeren in het Oosten. Er waren echter veel diepere oorzaken die hebben geleid tot het massaprotest en uiteindelijk de val van de bureaucratische regimes. Helaas leidde dit protest tot een kapitalistische contrarevolutie in plaats van een politieke revolutie die de weg kon vrijmaken voor democratisch socialisme. Eén van de tegenstrijdigheden van de Sovjet-Unie was dat de bureaucratische ijzeren greep op de planeconomie deze verhinderde om haar potentieel te benutten en adequaat in te spelen op sociale behoeften.
Als een productiesysteem niet in staat is om aan de sociale behoeften te voldoen en de samenleving vooruit te helpen, dan is de basis gelegd voor de ondergraving van dat systeem. Het kapitalistische productiesysteem heeft nooit beweerd dat het gericht is op sociale behoeften. Onder het kapitalisme is er een overvloed aan grondstoffen en mogelijkheden, maar enkel diegene die kunnen verkocht worden door kapitalisten worden benut. Wie te arm is om bijvoorbeeld toegang tot gezondheidszorg te betalen, wordt gewoon achterwege gelaten. Het systeem ontwikkelt een ideologisch arsenaal om uitgelegd te krijgen dat mensen sterven terwijl er oplossingen bestaan om dat te voorkomen.
De tekorten in de farmaceutische sector zijn een illustratie van de crisis in het systeem. Zelfs diegenen die in staat zijn om producten te kopen, kunnen dit soms niet omwille van tegenstrijdigheden in de wijze waarop de kapitalisten het onderzoek, de productie en de distributie organiseren.
Noten
- https://plus.lesoir.be/248632/article/2019-09-20/mobilisation-pour-sauver-la-petite-pia-un-medicament-19-million-cest-du-hold en https://nl.socialisme.be/80045/breek-de-hebzucht-van-big-farma-nationaliseer-de-sector uit onze oktobereditie.
- https://www.rtbf.be/info/societe/detail_penurie-de-medicaments-j-ai-l-impression-d-etre-en-temps-de-guerre-dit-un-pharmacien?id=10330859
- https://www.rtbf.be/info/societe/detail_la-mutualite-chretienne-liste-les-dix-medicaments-qui-coutent-le-plus-cher-a-la-securite-sociale?id=10349741
- https://www.lemonde.fr/culture/article/2019/02/21/antidouleurs-l-amerique-devastee-un-scandale-sanitaire-hors-du-commun_5426103_3246.html
- https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/273813/B142%283%29-fr.pdf?sequence=1&isAllowed=y
- https://www.afmps.be/fr/items-HOME/indisponibilites_de_medicaments
- https://plus.lesoir.be/236531/article/2019-07-15/la-penurie-de-medicaments-atteint-des-sommets
- https://www.lecho.be/entreprises/pharma-biotechnologie/le-modele-kiwi-au-secours-du-budget-des-soins-de-sante/10120160.html
- https://www.lemonde.fr/sciences/article/2018/10/15/l-inquietant-succes-de-l-oxycontin-puissant-antalgique-opiace_5369758_1650684.html
- https://www.ptb.be/nouveau_scandale_pharmaceutique_le_ptb_exige_une_audition_de_la_ministre_de_block_et_qu_on_r_clame_les_millions_vol_s
- https://www.bastamag.net/webdocs/pharmapapers/le-megabusiness-des-labos/1000-milliards-d-euros-de-profits-en-vingt-ans-comment-les-labos-sont-devenus-des-monstres-financiers/
- Cijfers uit de wekelijkse nieuwsbrief van CRISP n°2366-2367
- https://www.rtbf.be/info/belgique/detail_grippe-h1n1-l-etat-belge-lie-a-gsk-le-contrat-revele?id=4989613
