De macht lag op straat. De “halve” revolutie in de DDR 1989/90

Maandagbetoging in Berlijn 1989

“Beste vrienden, medeburgers, het is alsof men de ramen heeft geopend na al die jaren van stagnatie, van geestelijke, economische, politieke, spirituele en politieke stagnatie, de jaren van saaiheid en muffe lucht, van herhaling en bureaucratische willekeur, van officiële blindheid en doofheid. Wat een verandering!” Met deze woorden begon schrijver Stefan Heym zijn toespraak op 4 november 1989 voor meer dan een half miljoen mensen op de Alexanderplatz in Oost-Berlijn.

Door Ingmar Meinecke, Berlijn. Ingmar is lid van SAV, onze Duitse zusterorganisatie, en nam als scholier deel aan de protestacties van 1989. 

Tussen de grote demonstraties in de DDR (Duitse Democratische Republiek, Oost-Duitsland) begin oktober 1989 en de annexatie van de DDR bij de BRD (Bondsrepubliek Duitsland, West-Duitsland) op 3 oktober 1990 lag slechts een jaar. In deze periode werden de leiders van de DDR omvergeworpen, de Muur werd geopend en de D-Mark werd ingevoerd. Aanvankelijk was een heel land met passie bezig met het creëren van een nieuwe samenleving, een echt socialisme. Slechts een paar maanden later ging de nieuwe DDR-regering onder leiding van de CDU van start met de kapitalistische hereniging en de DDR van de kaart te laten verdwijnen. Hoe kon de revolutionaire trein op het spoor van het herstel van het kapitalisme komen?

Groeiend ongenoegen

Zelfs na de opstand van 1953 was de DDR nooit helemaal rustig. In de jaren tachtig vielen de nieuwe geluiden van de perestrojka en glasnost uit de Sovjet-Unie op vruchtbare grond. In Polen vonden er massale stakingen plaats onder leiding van de vakbond Solidarno?? . Dat was anders in de DDR: toen het Sovjet-tijdschrift Spoetnik kritiek uitte op de goedkeuring van de KPD van het Hitler-Stalin Pact door de KPD, werd het in de DDR zonder meer verboden.

Drie gebeurtenissen in 1989 hebben de stemming nog verder aangewakkerd: de reactie van de regerende SED op de repressie in China, de vervalsing van de lokale verkiezingen en ten slotte de toenemende vlucht uit de DDR. Eind september hadden al 25.000 mensen het land verlaten. Deze vluchtelingengolf begon een discussie: waarom vertrekken er zoveel mensen? Wat voor land is het waaruit mensen gewoon weglopen, hun bezittingen, vrienden en familie achterlaten? De officiële reactie dat men “geen traan laat” voor deze mensen, leidde tot weerzin.

De oppositie vormt zich

Op maandag 4 september kwamen 1200 mensen na een vredesgebed in de Nikolaikerk in Leipzig bijeen om te demonstreren. De slogans waren: “We willen eruit” en “We willen een nieuwe regering.” De veiligheidstroepen grepen in. Dit werd de maandag nadien herhaald. Op 25 september waren er al 8000 mensen bij elkaar. Nu was het niet langer “We willen eruit!”, maar “We blijven hier!”

In september werden de eerste oppositiegroepen opgezet. Het ‘Neue Forum’ (Nieuw Forum) deed een oproep met de vraag tot democratische dialoog in de samenleving. Deze oproep werd op twee weken tijd door 4.500 mensen ondertekend. Medio november waren er 200.000 handtekeningen verzameld. Maar partijleider Honecker en de SED-leiding wilden geen dialoog. De vraag van het Nieuwe Forum werd afgewezen. Maar dat maakte de groep nog populairder.

De massa’s op straat

Toen in oktober verzegelde treinen vluchtelingen door Dresden naar het westen reden, waren er ernstige confrontaties tussen demonstranten en politie. Op 7 oktober, op de 40e verjaardag van de DDR, kwamen rond 17.00 uur enkele honderden jongeren bijeen op de Alexanderplatz in Berlijn. Tegen 20 na vijf bewoog  de menigte zich naar het Paleis van de Republiek, waar Honecker en co. de verjaardag van de DDR vierden. De 2000 tot 3000 mensen riepen “Gorbi, Gorbi!” (een verwijzing naar Gorbatsjov) en “Wij zijn het volk”! Rond middernacht begonnen speciale eenheden van de Volkspolitie en de Staatsveiligheid toe te slaan. Meer dan 500 mensen werden gearresteerd.

Twee dagen later, op maandag 9 oktober, waren alle ogen gericht op Leipzig. Zou de DDR zijn “plein van de hemelse vrede” ervaren? Drie dagen eerder verscheen een dreigement in de Leipziger Volkszeitung: “Wij zijn bereid (….) om deze contrarevolutionaire acties eindelijk en effectief te stoppen. Indien nodig, gewapenderhand.”

Maar er verschenen scheuren in de staatsmacht. Drie secretarissen van de districtsleiding van de SED in Leipzig namen deel aan een oproep tot de-escalatie, die ’s middags op de stadsradio werd uitgezonden. Zo beleefde Leipzig met 70.000 mensen de grootste demonstratie tot nu toe. De roep “Wij zijn de mensen” klonk krachtig over de stadsring. De Internationale werd gezongen. Op dezelfde avond demonstreerden 7000 mensen in Berlijn en nog eens 60.000 mensen in de rest van het land.

Nu versnelde de ontwikkeling. De demonstraties gingen door tot het volgende weekend: telkens 20.000 in Halle en Plauen, 10.000 in Maagdenburg, 4000 in Berlijn. De volgende maandag bracht een nieuw record: 120.000 in Leipzig alleen al. Nu berichten de kranten van de DDR voor het eerst op een objectieve toon over de demonstranten, die de week ervoor nog relschoppers, hooligans en contrarevolutionairen waren. Op dezelfde dag verlieten de werknemers van het Teltower Geräte- und Reglerwerk de FDGB, de eengemaakte vakbond van de DDR, en richtten zij de onafhankelijke ondernemingsgroep Reform op en riepen zij op tot de oprichting van onafhankelijke vakbonden. Zij eisten “het stakingsrecht, het recht om te demonstreren, de persvrijheid, het einde van de reisbeperkingen en officiële voorrechten.”

Erich Honecker nam op 18 oktober ontslag. Zijn opvolger was Egon Krenz. Maar deze stap kalmeerde de massa’s niet. Die gingen meer en meer de straat op. Krenz botste op wantrouwen. Bij de maandagdemonstratie in Leipzig op 23 oktober met 250.000 deelnemers  waren er slogans als: “Egon, wie heeft onze mening gevraagd”, “Vrije verkiezingen”, “Visumvrij naar Hawaï” of “Het volk moet de hoofdrol spelen.” Maar het bleef niet bij demonstreren. Bij de oproerpolitie van de kazerne in Maagdenburg kozen de dienstplichtigen een raad van soldaten. Scholieren dwongen de afschaffing af van disciplinerende nota’s over gedrag, zorgvuldigheid en orde. Ook de lessen op zaterdag werden afgeschaft.

De doorbraak

De demonstraties bleven maar aangroeien. In Leipzig bijvoorbeeld: 20.000 op 2 oktober, 70.000 op 9 oktober, 120.000 op 16 oktober, 250.000 op 23 oktober, 300.000 op 30 oktober en tenslotte 400.000 op 6 november. Ondertussen was er ook de manifestatie van meer dan 500.000 (sommigen spreken van een miljoen) in Oost-Berlijn op 4 november. Eind oktober hadden de protesten heel het land in hun greep: zuid en noord, grote en kleine steden, arbeiders en intellectuelen. De centrale thema’s waren: vrij reizen, onderzoek naar het politiegeweld van 7/8 oktober, bescherming van het milieu, een einde aan de privileges en de aanspraak op de macht van de SED. Op 7 november nam de regering uiteindelijk ontslag. Op 8 november volgde het hele Politburo.

Op 9 november in de avond verscheen politbureaulid Günter Schabowski voor de pers. Kort voor het einde, om 19.07 uur, kondigt hij aan dat de DDR de grenzen had geopend. De opwinding verspreidde zich. Hij legde uit dat vanaf de volgende dag om acht uur iedereen zijn visum kon ophalen. De bevolking wachtte niet op een visum, maar begon de grensovergangen naar West-Berlijn te belegeren. De grenswachters waren verbaasd. Om middernacht besloten individuele commandanten onder druk van de massa’s de grensovergangen te openen. De muur was gevallen. In de weken die volgden ging een heel land op reis.

Touwtrekken en aarzelende oppositie

Nu was er een touwtrekkerij tussen de massa’s op straat, de oppositiegroeperingen en de staatsbureaucratie. De vraag die niemand echt luidkeels stelde, maar die boven alles zweefde, was: ‘Wie heeft de macht’? Het staatsapparaat en het partijapparaat waren steeds minder aan de macht, maar de oppositiegroepen waren dat ook niet. Aanvankelijk keken de massa’s naar de leiders van de oppositiegroeperingen, die vaak per ongeluk van de ene op de andere dag in de schijnwerpers kwamen te staan, evenals naar enkele SED-hervormers zoals de nieuwe regeringsleider Hans Modrow en bekende kunstenaars en intellectuelen.

Toen begin december de volledige omvang van de corruptie aan het licht kwam, waren de de werkenden vastbeslotener dan voorheen om zich te ontdoen van de hele oude top. Ze hadden net in Tsjecho-Slowakije gezien dat een algemene staking van twee uur de KP daar tot redelijkheid dwong. Nu eiste het Nieuwe Forum in Karl-Marx-Stadt ook een eendaagse nationale algemene staking voor 6 december. Deze oproep werd onmiddellijk unaniem veroordeeld door de officiële vakbondsfederatie FDGB, de officiële oppositiepartijen en Bärbel Bohley, een van de nationale leiders van het Nieuwe Forum. Iedereen vreesde dat de situatie uit de hand zou lopen. De oproep werd ingetrokken. Desalniettemin was er op 6 december in Plauen een twee uur durende politieke waarschuwingsstaking van werkenden in verschillende bedrijven en zijn er ook op andere plaatsen onafhankelijke stakingsacties gehouden.

De regering-Modrow probeerde nu de oppositie erbij te betrekken om de situatie te stabiliseren. Op 22 november sprak het Politbureau van de SED zich uit voor de vorming van een “ronde tafel” met de oppositie. Het kwam voor het eerst bijeen op 7 december. In de daaropvolgende verklaring staat: “Hoewel de ‘Ronde Tafel’ geen enkele parlementaire of regeringsfunctie kan uitoefenen, is het de bedoeling om het publiek aan te spreken met voorstellen om de crisis te boven te komen. (…) De Ronde Tafel ziet zichzelf als een onderdeel van de publieke controle in ons land.”

Maar controle betekent niet dat je moet regeren. Verrast door het tempo van de ontwikkelingen wilden de oppositiepartijen de dialoog met de SED en de overheid voortzetten in plaats van zelf de macht over te nemen. Rolf Henrich, mede-oprichter van het Nieuwe Forum, zei in een interview met de krant ‘Der Morgen’ op 28 oktober dat men het voorlopig zonder een uitgebreid programma wilde stellen. Hij pleitte voor een thematische dialoog die niet meer alleen op straat kon plaatsvinden.

Deze halfslachtige en besluiteloze houding van de oppositie had een inhoudelijke basis. Er rijzen twee fundamentele vragen. Ten eerste: hoe kunnen de oude top en de bureaucratie echt van de macht worden verdreven? Ten tweede: hoe moet de nieuwe samenleving er uitzien, met name het economisch systeem, en welke rol speelt het andere deel van Duitsland, de kapitalistische BRD? Deze vragen stonden nu permanent op de agenda en waren niet altijd duidelijk omschreven, maar met elkaar verweven.

Tot november was de DDR-revolutie duidelijk pro-socialistisch. Dit bleek uit de verklaringen van bijna alle oppositiegroepen, de spandoeken, slogans en toespraken bij de demonstraties. De schrijfster Christa Wolf zei op 4 november: “Stel je voor dat het socialisme is en niemand wegloopt” en kreeg er een groot applaus voor. “Onbeperkte macht voor de raden” was de slogan op een spandoek. Maar hoe moest dit “beter socialisme” of de heerschappij van de raden worden bereikt? Er waren geen antwoorden. De macht lag op straat. Maar de oppositie van de herfst van 1989 liet de macht daar achter totdat ze uiteindelijk door de West-Duitse premier Kohl en co. werd opgepakt om de weg naar kapitalistische hereniging op te gaan.

De economische situatie bleek doorslaggevend te zijn. Vanaf december begonnen de berichten over de kwakkelende toestand van de DDR-economie zich op te stapelen. Tot dan werden geheime cijfers en feiten over de lage productiviteit en de hoge schuldenlast van het land bekend. De bezoeken aan het Westen maakten de DDR-werkenden bewust van de hogere levensstandaard daar. De kloof tussen arm en rijk in West-Duitsland raakte op de achtergrond. De stemming groeide om na “het experiment van de DDR” geen nieuw ‘experiment’ te starten. Het zelfvertrouwen van de arbeidersklasse werd ernstig aangetast door de slechte toestand van de staatsbedrijven. Daarbij kwam nog het hierboven beschreven gebrek aan leiderschap.

Vanaf december veranderden de West-Duitse regering en kapitalistische klasse hun standpunt. Tot dan toe waren ze terughoudend om te onbezonnen in de richting van hereniging te gaan. Een langzame overgang van de DDR naar het kapitalisme werd door hen als ongevaarlijker beschouwd. Vanaf december werd het hen geleidelijk duidelijk dat het bestaan van een open DDR de Bondsrepubliek kon destabiliseren. Tegelijkertijd erkenden zij de zwakte van de afbrokkelende SED-bureaucratie en de DDR-oppositie. Ze zagen een kans om in dit vacuüm te komen en de hele DDR onder controle van de Bondsrepubliek te brengen waarmee meteen een nieuwe markt geopend werd.

De meerderheid van de werkenden in de DDR wilde in 1990 geen experimenten meer. Maar toen werden ze blootgesteld aan het experiment van de kapitalistische contrarevolutie, de vernietiging van een staatseconomie die tot miljoenen werklozen leidde door de sluiting van fabrieken en privatiseringen, devaluatie, … Dit werd de permanente staat waarbij het Oosten tot vandaag in veel opzichten nog steeds benadeeld is ten opzichte van het westen.

De gemiste kans

Tot november 1989 en zelfs daarna waren er veel elementen van de politieke revolutie die de Russische revolutionair Leon Trotski noodzakelijk achtte tegen het stalinisme, deze bureaucratische vervorming van het socialisme. Maar uiteindelijk kwam de andere ontwikkeling, die ook door Trotski als mogelijk werd beschouwd: de kapitalistische restauratie. Doorslaggevend was dat er zich geen tegenkracht had ontwikkeld die verankerd was onder de werkenden en die de weg kon wijzen naar een levensvatbare concrete en werkelijk socialistische samenleving.

Stefan Heym vatte deze gemiste kans jaren later als volgt samen: “Vergeet niet, er was geen groep, geen georganiseerde groep die de macht wou overnemen. (…) Er waren alleen individuen die samen waren gekomen en een forum of een groep of iets dergelijks vormden, maar niets wat je nodig hebt om een revolutie te maken. Dat bestond niet. En zo is het allemaal geïmplodeerd en er was niemand om de macht te grijpen behalve het Westen. (…) Stel je voor dat we de tijd en de mogelijkheid hadden om een nieuw socialisme in de DDR te ontwikkelen, een socialisme met een menselijk gezicht, een democratisch socialisme. Dit had een voorbeeld kunnen zijn voor West-Duitsland en de gebeurtenissen hadden anders kunnen lopen.”

Delen:
Printen:

Steun ons: plaats uw boodschap in onze mei-editie!

Voorpagina van De Linkse Socialist

Uw boodschap in onze mei-editie