Het Midden-Oosten zit in een schijnbaar uitzichtloze spiraal van oorlog en geweld. Zowat alle wereldmachten zijn betrokken partij, alle regionale machten hebben er belangen. De oorlog in Syrië is ontaard in een veelzijdige reeks conflicten en oorlogen, met de mogelijkheid van een nieuwe veralgemeende oorlog. Het Midden-Oosten vandaag doet denken aan de situatie op de Balkan in de jaren vlak voor de Eerste Wereldoorlog. Dreigt een nieuwe wereldoorlog en wat kunnen we uit die Eerste Wereldoorlog leren?
Artikel door Geert Cool eerder dit jaar verschenen in maandblad ‘De Linkse Socialist’
Strijd om markten en invloed
Achterliggend is er een strijd om markten en invloed. In ‘Oorlog en de Internationale’ merkt Trotski op: “De verdere ontwikkeling van de wereldhuishouding op kapitalistische grondslag betekent een onafgebroken strijd van de wereldmachten om nieuwe en altijd weer nieuwe gebieden van dezelfde aarde om tot voorwerp van kapitalistische uitbuiting te kunnen dienen. De economische na-ijver in het teken van het militarisme wordt afgewisseld door roof en verwoesting, die alle elementaire grondslagen van menselijke huishouding teniet doen.” De wereldwijde integratie van de economie had geen einde gemaakt aan de verschillende historische, economische, politieke, strategische belangen van de nationale heersende klassen. De oorlog was daar een tragische uitdrukking van. Zoals de meteen bij het begin van de oorlog vermoorde Franse socialist Jean Jaurès opmerkte: “Kapitalisme draagt oorlog in zich, zoals donkere wolken regen.”
Net als in de Balkan voor de Eerste Wereldoorlog wordt in het Midden-Oosten door imperialistische machten gestreden voor invloed en grondgebied. Nationale rechten worden vertrappeld of als wisselgeld gebruikt voor de imperialistische ambities van de belangrijkste spelers in de regio. Er is het gevaar van een nieuwe escalatie van de oorlog in Syrië tot een regionaal conflict met enerzijds Israël, dat gesteund wordt door Trump en de VS, en anderzijds Iran, dat gesteund wordt door het Sjiitisch blok en op de achtergrond door Rusland. Het opzeggen van het nucleair akkoord met Iran door Trump werd al gevolgd door Israëlische raketaanvallen op Iraanse doelwitten in Syrië. Zelfs indien een veralgemeende oorlog niet het uitgangspunt is, kan het conflict een eigen dynamiek in die richting ontwikkelen.
Het vooruitzicht van regionale conflicten en oorlogen blijft zich stellen. Op korte termijn is een wereldoorlog niet aan de orde van de dag. De gevolgen van zo’n conflict zouden met het bestaan van kernwapens neerkomen op een totale vernietiging van de planeet. Bovendien vrezen de heersende klassen voor de sociale onrust en revoluties die zouden ontstaan en die de heersers van het imperialisme en het kapitalisme omver zouden stoten.
Van horror tot revolutie
De horror van oorlog kan het perspectief van klassenstrijd voor een socialistische samenleving naar de achtergrond drukken. De nationalistische golf bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog overspoelde zelfs de numeriek sterkste arbeiderspartijen van dat ogenblik. Het socialistisch programma, waaronder het internationalisme, werd overboord gegooid. Wellicht had Karl Kautsky de grootste autoriteit binnen de socialistische beweging van dat ogenblik. Hij stelde dat de internationale “geen doeltreffend instrument” kon zijn “in tijden van oorlog.” Waar voorheen algemeen erkend werd dat kapitalisme tot oorlog leidde, werd bij het uitbreken van die oorlog het socialisme als antwoord van tafel geveegd.
Nochtans zijn verschillende oorlogen gestopt door klassenstrijd, waaronder (dreiging van) revolutie. De Russische Revolutie maakte de Eerste Wereldoorlog onhoudbaar, de Duitse Revolutie van november 1918 gaf de genadeslag. In 1973 zag de Amerikaanse president Richard Nixon geen andere mogelijkheid dan het terugtrekken van de troepen uit Vietnam. Die oorlog verderzetten dreigde te leiden tot een oncontroleerbare sociale revolte in de VS zelf.
Heel wat krachten beperken zich tot wanhopige oproepen voor onderhandelingen over vrede onder wereldleiders, dezelfde kapitalistische leiders die tot oorlogen overgaan. Dat is een pleidooi voor politieke oplossingen in plaats van militaire, terwijl oorlog een verderzetting van politiek met andere middelen is. Om een brand te bestrijden, doe je beroep op de brandweer en niet op pyromanen.
Bouwen aan anti-oorlogsbewegingen
De recente geschiedenis toont het potentieel van een sterke anti-oorlogsbeweging. Eind 2002 en begin 2003 waren er massale protesten tegen de dreigende invasie in Irak. Miljoenen mensen kwamen op straat in de grootste internationale actiedag ooit. Deze massabeweging vond plaats na het neoliberale triomfalisme van de jaren 1990.
Na de economische recessie van 2008 zitten we ondertussen in een andere situatie: de autoriteit van alle gevestigde instellingen en politici is nog meer ondermijnd, er zijn de eerste ervaringen met massabewegingen die dictators omvergeworpen hebben in Tunesië en Egypte, bredere lagen gaan op zoek naar alternatieven op de huidige gang van zaken en in sommige landen kijken ze daarbij expliciet naar socialisme. Een sterke anti-oorlogsbeweging zou vandaag misschien die stap verder zetten die in 2003 onvoldoende sterk aanwezig was: het platleggen van havens en wapenindustrie of desnoods van de volledige economie om (elke stap in de richting van) oorlog te stoppen.
De uitzichtloze situatie in Syrië en andere brandhaarden leidt momenteel nog niet tot bewegingen. Velen zijn lamgeslagen door de wanhoop en het gebrek aan perspectief. Een escalatie van de oorlog, oorlogsmoeheid en verzet tegen de waanzinnige oorlogsuitgaven kunnen tot nieuwe anti-oorlogsbewegingen leiden. We moeten daar echter niet op wachten om nu al de basis te leggen voor actief verzet tegen oorlog. Socialisten scheppen niet het historische toneel waarop zij actief zijn, ze moeten handelen op het terrein dat de geschiedenis heeft geschapen.
Wat kan Trotski ons leren?
Vorig jaar hebben we heel wat aandacht gehad voor de 100ste verjaardag van de Russische Revolutie en binnenkort ook voor de Duitse Revolutie van 1918. Beide revolutionaire bewegingen waren het resultaat van de Eerste Wereldoorlog en zijn niet te begrijpen zonder een beter inzicht in die oorlog. Leon Trotski schreef heel wat materiaal tijdens de oorlog, onder meer zijn ‘Oorlog en de Internationale’ waarin een overzicht van de situatie en een anti-oorlogsprogramma naar voor werd geschoven. In zijn oorlogscorrespondentie ging hij zowel in op de grote ontwikkelingen als op het dagelijkse leven aan het front. Zo beschrijft hij de loopgraven of de lotgevallen van het 7e regiment tijdens onder meer de verschrikkelijke vernietiging van Leuven. We brengen dit materiaal, waarvan eerste vertalingen in het Nederlands, bijeen samen met inleidende teksten over de oorlog, de houding van de bolsjewieken en het failliet van de socialistische internationale in 1914.
De centrale boodschap van Trotski was dat hij ondanks de horror optimistisch bleef. “Wij revolutionaire marxisten, hebben geen enkele reden om te wanhopen. Het marxisme is niet overwonnen. Integendeel, het brullen van de kanonnen verkondigt de theoretische overwinning van het marxisme. Wat blijft er dan nog over van de hoop op vreedzame ontwikkeling, op verzachting van de kapitalistische tegenstellingen, op geleidelijke overgang in het socialisme?” Oorlogen lossen de sociale kwestie niet op, “maar verscherpen haar omdat ze de kapitalistische wereld voor twee mogelijkheden stellen: permanente oorlogen of revolutie.”
De horror van oorlog – van de Eerste Wereldoorlog tot Syrië, Irak of Gaza vandaag – is een bloedig gevolg van het kapitalisme. Zolang het kapitalisme bestaat, zal deze tendens tot barbarij blijven opduiken. Om oorlog te vermijden, moeten we het kapitalisme bestrijden. Massale en onafhankelijke arbeiderspartijen die opkomen voor een internationalistisch socialistisch alternatief op het kapitalisme blijven de beste garantie tegen oorlog. Zij kunnen de basis leggen voor een socialistische wereld gebaseerd op een democratische planning van de economie waardoor er geen strijd voor markten en economische belangen meer is, een strijd die onvermijdelijk is binnen het kapitalisme en steeds tot conflicten blijft leiden.
“Een socialistische kijk op de grote oorlog” telt 176 pagina’s en is met verzendingskosten inbegrepen te koop voor 12 euro. Hier te verkrijgen
