Na bijna drie maanden van moeilijke onderhandelingen en koehandel, leek er een akkoord te zijn over een nieuwe Italiaanse regering. De markten reageerden met een daling van de beurzen en een grotere spreiding van overheidsobligaties. Maar deze reactie was mild in vergelijking met de crisis van 2011.
Analyse door Chris Thomas, Resistenze Internazionali, geschreven voordat de president een euro-kritische minister weigerde en kandidaat-premier Conte de handdoek in de touwen gooide.
Er is een project van een “geel-groene” coalitie van de Vijfsterrenbeweging (M5S) en de Lega, de twee populistische partijen die de parlementsverkiezingen van 4 maart wonnen (M5S haalde 32%, de Lega 17%). Deze coalitie is niet de eerste keuze van de grote bedrijven en het Italiaanse en Europese establishment. Maar ze hadden weinig keuze na de ineenstorting van de twee partijen die voorheen de grootste waren: Forza Italia en de Democratische Partij. Het alternatief om voor het eerst in 70 jaar geen regering te vormen en nieuwe verkiezingen te houden, leek nog een groter gevaar voor de stabiliteit. Het grootste deel van de heersende klasse ziet zich hierdoor verplicht om te handelen via president Mattarella in de hoop dat zo druk kan gezet worden op de regering om zich ‘verantwoordelijk’ op te stellen.
Lega-voorman Matteo Salvini en Luigi Di Maio van de Vijfsterrenbeweging raakten het niet eens wie van hen premier zou worden. Het werd compromisfiguur Giuseppe Conte, een onverkozen en zo goed als onbekende professor. Het regeerakkoord van 52 pagina’s bevat een “verzoeningscomité” dat als taak heeft om de twee tegengestelde kiesprogramma’s en de verschillende kiezers met elkaar in overeenstemming te brengen. De Vijfsterrenbeweging haalde erg hoge scores in het zuiden van Italië waar de werklozen en precaire werkenden in het bijzonder enthousiast waren voor een partij die beloofde om een burgerinkomen van 780 euro per maand in te voeren voor de armste Italianen. De Lega scoorde sterker in het noorden van het land, waar het de steun van kleine ondernemers kreeg met voorstellen van belastingverlagingen via een ‘flat tax’.
Zestig procent van de Italianen staat momenteel positief tegenover de vorming van een coalitie van de Vijfsterrenbeweging en de Lega. In tegenstelling tot vorige regeringen, wekt deze regering de indruk dat ze iets zal doen om de levensvoorwaarden te verbeteren na decennia van economische rampspoed. Als de regering die verwachtingen wil inlossen, zal ze echter meteen op ramkoers komen met de EU en zal het leiden tot instabiliteit op) de markten. De verwachtingen van de kiezers niet inlossen, is een groot risico voor de instabiele electorale basis van beide partijen en het kan leiden tot sociale onrust.
Zowel het burgerinkomen als de ‘flat tax’ staan in het regeerakkoord. Verder wordt beloofd om de pensioenhervorming uit 2011 aan te passen. Die hervorming haalde de pensioenen naar beneden en zou vanaf volgend jaar de pensioenleeftijd tot 67 jaar optrekken. Het regeerakkoord belooft ook andere hervormingen, zoals de invoering van een wettelijk minimumloon en het intrekken van de besparingen op de gezondheidszorg. Hoeveel deze maatregelen juist zouden kosten en waar dit geld gevonden wordt, is niet duidelijk. Sommige schattingen hebben het over een kost van 100 miljard euro, anderen over 30 miljard per jaar gedurende de termijn van vijf jaar (indien de coalitie het zo lang volhoudt natuurlijk).
Economische groei?
Het regeerakkoord spreekt in vage termen over het opdrijven van de economische groei (zonder te zeggen hoe dit zal gebeuren) en over strijd tegen belastingontduiking. Deze beloften werden eerder ook gemaakt (en gebroken) door zowat elke vorige regering. Het is pure fantasie om te denken dat deze veranderingen op zich zouden volstaan om de nodige middelen voor het regeerakkoord te vinden. De economie groeit amper na de krimp van de industriële productie met 25% door de crisis van 2007/08. De schuldengraad is de hoogste in Europa. Een vlaktaks (met twee tarieven) zal de belastinginkomsten van de overheid sterk terugdringen (de helft van deze vermindering zou de rijken ten goede komen). Wat zijn dan de alternatieven? Ofwel harde besparingen op de publieke uitgaven, wat politiek gevaarlijk is aangezien beide partijen beloofden om het besparingsbeleid te stoppen. Ofwel een hogere publieke schuld en het doorbreken van de Europese regel die het begrotingstekort beperkt tot 3%.
Tijdens de kiescampagne en de regeringsonderhandelingen stonden beide partijen onder groeiende druk om hun verzet tegen de euro en de EU te milderen. President Mattarella waarschuwde Salvini en Di Maio dat hij de politieke macht heeft om een veto te stellen tegen ongrondwettelijke wetgeving (de fiscale regels van de EU die een begroting in evenwicht opleggen, zijn in de Italiaanse grondwet geschreven). Een eerdere gelekte versie van het regeerakkoord opperde de mogelijkheid om uit de EU te stappen en riep de EU op om de 250 miljard euro aan schulden te schrappen. Nu zeggen Salvini en Di Maio dat ze de fiscale regels en verdragen van de EU willen veranderen. Ze hebben het daarbij ook over het akkoord van Dublin dat bepaalt dat migranten in het eerste land waar ze aankomen asiel moeten vragen. Wat als de EU de voorstellen tot wijzigingen afketst (wat erg waarschijnlijk is)? Zal de EU dan het excuus worden om het regeerakkoord niet uit te voeren, of komt het tot directe confrontatie met Europa?
Salvini blijft in woorden erg hard uithalen naar de EU en benadrukt dat de regering het recht heeft om “Italië op de eerste plaats te zetten.” Maar toch lijkt het waarschijnlijker dat de regering een weigering door de EU aangrijpt om het regeerakkoord niet uit te voeren, zeker indien er een door de markten gecreëerde crisis als in 2011 ontwikkelt. Zowel de Vijfsterrenbeweging als de Lega hebben lessen getrokken uit de Griekse crisis en hebben de mogelijkheid van overheidsobligaties (de Lega noemt deze “mini-bots”) ernstig overwogen. Deze waardepapieren zouden gebruikt worden voor belastingen of de aankoop van openbare diensten. Het zou in de praktijk een parallelle munt zijn, naast de euro. Dit zou onvermijdelijk gezien worden als een stap naar een exit uit de euro, wat op harde tegenstand van de EU zou botsen en tot onrustige markten kan leiden. Europa kan het thema worden waarrond de coalitie verdeeld raakt.
Ongenoegen kan snel groeien
Het regeerakkoord bevat verschillende ethische voorstellen voor het parlement en in de strijd tegen corruptie. Het doorvoeren van die voorstellen zou populair zijn, zeker gezien de breed verspreide corruptie onder de politieke kaste en bij de overheid. Verder zijn er harde aanvallen op migranten, waarbij middelen voor de hulp aan vluchtelingen worden voortaan naar uitwijzingen zouden gaan en er wordt voorgesteld om tot 500.000 ‘illegale’ migranten het land uit te zetten. Er wordt meer kinderopvang beloofd, maar enkel voor ‘Italiaanse families.’ Het opleggen van strengere ordemaatregelen en het verzet tegen migranten, doen het goed bij kiezers van beide partijen die het gevoel hebben dat Europa Italië dwingt om een disproportioneel aantal migranten op te nemen. De migranten die via de Middellandse Zee naar Italië komen, moeten met de Italianen concurreren voor toegang tot een afnemend aantal jobs, huisvesting en uitkeringen.
De economische kwesties zullen bepalend zijn voor de coalitie. Het ongenoegen kan snel ontwikkelen. Peilingen wijzen al op een daling van de steun voor de Vijfsterrenbeweging, vooral onder vroegere ‘linkse’ kiezers die een coalitie met de extreemrechtse Lega niet zien zitten. De breuklijnen waren al duidelijk toen de Vijfsterrenbeweging verschillende beloften deed naargelang het doelpubliek. De verdeeldheid kan verdiepen en tot een implosie leiden. De vakbondsleidingen spelen geen actieve rol en er is geen grote linkse partij. Dat maakt dat het niet duidelijk is hoe het sociaal ongenoegen tot uiting zal komen. Maar het populisme, zeker het populisme van de Vijfsterrenbeweging die beweert ‘noch links noch rechts’ te zijn, zal ontmaskerd worden. Het zal de weg voorbereiden om sociale en politieke organisaties op te bouwen waarmee de belangen van de werkenden echt kunnen verdedigd worden.
