De machtsovername door het Zimbabwaanse leger is een militaire staatsgreep zonder dat het die naam krijgt. Het is een keerpunt in de periode sinds de onafhankelijkheid en bijna zeker het einde van de heerschappij van Mugabe. De militaire machtsovername volgde op het ontslag door Mugabe van zijn trouwste luitenant de afgelopen 37 jaar, Emmerson Mnangagwa. Het was een onderdeel van de manoeuvres van Mugabe in de partijstructuren van Zanu-PF om zijn 52-jarige vrouw Grace naar voor te schuiven als de volgende president.
Analyse door Weizmann Hamilton en Tinovimbanashe Gwenyaya, Workers and Socialist Party (Zuid-Afrika)
Het einde van de heerschappij van Mugabe is zeer welkom, maar de militaire interventie gebeurt achter de rug van de massa’s. Om onafhankelijke bewegingen van de massa’s te vermijden, zoals de Tajamuka-campagne in 2016, doet het leger beroep op de elites, waaronder de oppositie, om een politiek akkoord op te leggen waarvan het voornaamste doel het behoud van de kapitalistische status quo is. Desalniettemin kan het afzetten van Mugabe leiden tot massabewegingen, waarbij het belangrijk is om lessen te trekken uit vorige strijdbewegingen in Zimbabwe en daarbuiten.
Economische crisis
Het beleid van Mugabe was de afgelopen periode steeds meer betwist. Hij bleef aan de macht op basis van verkiezingsfraude en geweld sinds de presidentsverkiezingen van 2002. De economie kende de hoogste inflatiecijfers ter wereld waardoor de Zimbabwaanse dollar zo goed als waardeloos werd. Hierop werd de nationale munt opgegeven en vervangen door de Amerikaanse dollar en de Zuid-Afrikaanse Rand. De rampzalige economische ineenstorting leidde tot werkloosheidscijfers van 90% en massale honger. Er kwam een uittocht, vooral naar Zuid-Afrika. Minstens een kwart van de 12 miljoen inwoners verlieten het land.
Deze ontwikkelingen vinden plaats tegen de achtergrond van een dieper wordende economische crisis die Mugabe ertoe dwong om zich naar China en het Westen, waaronder het IMF, te richten om economische hulp en het einde van de sancties te vragen. Volgens een rapport uit september 2016 van het Britse Chatham House “staat Zimbabwe aan de afgrond met de ergste economische crisis sinds 2008. Een driedubbel probleem van deflatie, stagnatie en lage productiviteit wordt versterkt door lage grondstoffenprijzen, zwakke regionale munten en droogte, in de context van een traditie van zwak beleid en een politieke strijd over de opvolging van de 92-jarige president Robert Mugabe.”
De ernst van de economische situatie dwong de Zimbabwaanse regering tot toenadering met het westen. Deze toenadering “is vooral gericht op het aantrekken van nieuwe inkomsten om de liquiditeitscrisis en de fiscale tekorten te verzochten. De nadruk ligt op het bevorderen van het handelsvertrouwen en meer samenwerking met internationale financiële instellingen. Er was at vooruitgang op vlak van economische hervormingen, maar niet op politiek vlak en wat de mensenrechten betreft.”
De Afrikaanse Ontwikkelingsbank analyseerde de economie van het land en stelde dat “de groei halveerde van 1,1% in 2015 naar 0,5% in 2016. De regering reageert hierop met een reeks maatregelen zoals een tijdelijk verbod op import, uitgifte van obligaties en de invoering van een bovenaf opgelegd landbouwbeleid. Het BBP van Zimbabwe zal naar schatting met 1,3% groeien in 2017, vooral door de landbouw met gunstige regenval, toerisme, industrie, bouw en de financiële sector.”
De krant Independent Online (26 september 2016) schreef dat meer dan 70% van de bevolking in Zimbabwe in armoede leeft. De regering heeft tussen 1995 en 2012 het aandeel van de bevolking dat in extreme armoede leeft weten te halveren van 44% tot 22%, maar de algemene armoedegraad blijft op 70% staan.
Aanstelling van Grace leidt tot verdeeldheid in Zanu-PF
Hetzelfde artikel van Independent Online merkte op: “Financieminister Chinamasa stelde dat de gevolgen van de economische crisis vooral gevoeld worden in de sociale sectoren, met duizenden mensen die hun werk verliezen, kinderen die geen onderwijs meer genieten en ziekenhuizen die onvoldoende medicijnen hebben.”
De gebeurtenissen die geleid hebben tot het ontslag van Mnangagwa en de daaropvolgende ontwikkelingen zijn het resultaat van het falen van de Zanu-PF regering sinds de ‘bevrijdingsbeweging’ bijna veertig jaar geleden de macht nam.
Er wordt vaak gezegd dat de crisis in Zanu-PF er gekomen is omdat de lang heersende autocratische leider er niet slaagde een opvolger aan te duiden. Dit is maar gedeeltelijk correct. Zimbabwe kent al langer grote problemen en we zien het ontrafelen van de politieke structuur die Mugabe zelf had uitgebouwd met zijn partij om zijn absoluut bewind over het land te behouden.
De aanvankelijk populaire Mugabe haalde opeenvolgende verkiezingsoverwinningen tot hij het brutale neoliberale ‘economische aanpassingsprogramma’ van het IMF en de Wereldbank begon toe te passen. Dit leidde midden jaren 1990 tot de grootste arbeidersprotesten uit de Zimbabwaanse geschiedenis. Maar de bocht van de toenmalige vakbondsleiders naar samenwerking met de kapitalisten en rijke boeren tegen Mugabe ontwapende de beweging en liet de president toe om zich voor te doen als de verdediger van de armen. Nadien kon Mugabe de macht enkel behouden door steeds meer beroep te doen om autoritaire methoden die gesteund werden door hetzelfde leger dan hem nu aan de kant schuift.
De beslissing van Mugabe om zijn eigen opvolger aan te duiden, was de druppel die de emmer deed overlopen. Grace Mugabe heeft geen geschiedenis van strijd en het leger vreesde dat ze een instabiele factor zou vormen. Grace Mugabe kende een heel snelle opgang en dit speelde een beslissende rol in de uitsluiting van Mnangagwa en dus in de opvolgingscrisis die nu bezig is in Zanu-PF.
Grace Mugabe en haar G40-fractie waren dronken van euforie en dachten dat ze het programma van Zanu-PF en bij uitbreiding van de regering konden bepalen. Mnangagwa beweert dat hij enkele weken voor zijn afzetting een voedselvergiftiging overleefde. Hij leidt een fractie die ‘Lacoste’ wordt genoemd en de steun geniet van het leger en elementen van de veiligheidsdiensten binnen Zanu-PF die een leidinggevende rol speelden in het terreurregime van Mugabe.
Een staatsgreep die niet zo genoemd wordt
Mnangagwa ging in ballingschap na zijn afzetting. Dit gaf de indruk dat zijn fractie in het defensief zat en mogelijk veroordeeld was tot de politieke wildernis. Maar de gebeurtenissen van de afgelopen dagen tonen dat de militaire steunpunten van Mnangagwa niet bereid zijn om een nederlaag te aanvaarden.
De Lacoste-fractie lijkt te handelen met indirecte steun van Zuid-Afrika en na onderhandelingen met China. Legerleider majoor-generaal Constantine Chiwenga bracht recent een bezoek aan China. Mnangagwa zelf zou met een militair vliegtuig van het Zuid-Afrikaanse leger teruggevlogen zijn naar Zimbabwe.
De verklaring van het leger dat er geen staatsgreep is gepleegd, maar slechts een zuiveringsoperatie om criminele elementen rond Mugabe aan de kant te schuiven, lijkt voorzichtig opgesteld te zijn zodat de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika, voorgezeten door Zuma, en het orgaan voor ‘politiek, defensie en veiligheid’ voorgezeten door de Angolese president João Lourenço, het leger kunnen toelaten om de interventie af te werken zonder enige druk om acties te ondernemen tegen een regimeverandering op ongrondwettelijke wijze.
Een militaire interventie is uitgesloten. De Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika was nog niet in staat om Lesotho te stabiliseren. Een militaire interventie om regimeverandering in Zimbabwe op te leggen, kan leiden tot een situatie die oncontroleerbaar is. Economische sancties zouden gezien de economische crisis de situatie enkel erger maken. Het laatste wat het regime van Zuma wil, is dat het omwille van humanitaire redenen moet terugkomen op de maatregelen om de grote Zimbabwaanse gemeenschap in Zuid-Afrika te repatriëren, maatregelen die net opgestart zijn.
Het is dus waarschijnlijk dat het leger de tijd zal krijgen om de situatie te stabiliseren door het vertrek van Mugabe te regelen en de in 2018 geplande verkiezingen voor te bereiden met Mnangagwa als president van lopende zaken.
De situatie stabiliseren, betekent een zuivering van de G40-fractie. Dat proces is al opgestart. Het leger zal zich voordoen als een kracht die ingaat tegen corruptie en die de voorwaarden creëert om tot nieuwe economische groei en sociale stabiliteit te komen.
De massa’s zijn hun eigen bevrijders
De Zimbabwaanse massa’s waren grotendeels toeschouwers in de fractiestrijd binnen Zanu-PF. Velen keken blij naar wat een zelfvernietigende implosie en het bijna gegarandeerde einde van de Zanu-PF staat lijkt te zijn. Delen van de massa’s zullen deze ontwikkeling verwelkomen als het einde van het juk van de Mugabe-dictatuur. Maar dit zou een fout zijn. Mnangagwa leidde de Gukurahundi-operatie in de jaren 1980 waarbij naar schatting 20.000 Ndebele-mensen omkwamen. Er is tegelijk een groot wantrouwen in het leger en weinig illusies dat het leger een einde zal maken aan de ellende van het Mugabe-regime. Het leger was cruciaal om de dictatuur overeind te houden en toe te laten om een stelselmatige terreur uit te oefenen om de controle te behouden.
Er moeten dus geen illusies zijn of het leger al dan niet een alternatief kan zijn voor de werkende massa’s en de armen. In 2016 gaf Mugabe zelf toe dat er voor 15 miljard dollar aan diamantinkomsten was verdwenen uit de gemeenschap en dat niet duidelijk was waar deze middelen naartoe gegaan waren. Een recent rapport geeft aan dat heel wat diamantmiddelen werden gebruikt door het regime en bedrijven die met het leger en de veiligheidsdiensten verbonden waren. Dit is nadat het leger 200 mensen ombracht toen het in de diamantvelden van Marange in het oosten van Zimbabwe binnentrok om er ‘illegale’ mijnwerkers te verjagen in 2008. Een overgangsregering of de opvolger ervan zal de problemen van armoede en massale werkloosheid niet zomaar oplossen.
De misdaden van het leger zijn algemeen bekend, de rol van het leger in het ontvoeren en vermoorden van oppositiemensen, zeker tijdens verkiezingscampagnes, wordt niet betwist. Een militaire staatsgreep is geen verandering van het door Mugabe geleide Zanu-PF regime, maar een verderzetting ervan met een poging om de militaire greep opnieuw te vestigen. Het doel is om het autoritaire bewind verder te zetten en niet om een nieuw democratisch bewind onder controle van de Zimbabwaanse massa’s te vestigen.
De strijd gaat door
De ervaring van de voorbije jaren toont dat de werkende massa’s van Zimbabwe dit goed begrijpen. Het was evident in 2016 toen er een massale opstand en mobilisatie van onderuit was tegen het regime van Mugabe. Het leger beantwoordde dit met een vastberaden opstelling waarin het zijn steun aan Zanu-PF en Mugabe benadrukte. De algemene positie van de ‘povo’ (de massa’s) is dan ook dat er geen alternatief vanuit de Zanu-PF staat of overblijfselen ervan kan komen.
Uit de mobilisatie van vorig jaar en eigenlijk uit heel de periode van het regime van Mugabe blijkt dat er geen vertrouwen kan gesteld worden in regionale externe krachten zoals de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika of in regeringen uit buurlanden. Alle onderdelen van de Zuid-Afrikaanse regering – van Mbeki tot Zuma – hebben het regime van Mugabe ondersteund. Mbeki hield een rapport tegen van een door zijn eigen regering aangestelde Gerechtelijke Onderzoekscommissie die vaststelde dat de presidentsverkiezingen van 2002 niet eerlijk verlopen waren. Zuma deed hetzelfde maar moest het rapport uiteindelijk vrijgeven omwille van juridische acties. De Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (SACP) haalde vorig jaar nog scherp uit naar de massabetogingen die afgedaan werden als het werk van een “derde kracht” die enkel op regimeverandering uit is.
De massa’s zijn hun eigen bevrijders. De Zimbabwaanse ervaringen van de afgelopen twintig jaar bevestigen dit. Enkel de massa’s kunnen de revolutie leiden. Wellicht zal de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika of de Afrikaanse Unie een of andere ‘oplossing’ ontwikkelen, ook al beweren die instellingen dat ze tegen militaire staatsgrepen zijn. Het resultaat zal een legitimatie van het militaire bewind zijn.
Maar de strijd gaat door. Zoals we eerder benadrukten, kunnen de Zimbabwaanse massa’s enkel op hun eigen programma, hun eigen kracht en hun organisatie rekenen om het autocratische, kapitalistische en parasitaire kapitalistische bewind omver te werpen en de socialistische omvorming van de samenleving in Zimbabwe te realiseren.
De massa’s moeten ingaan tegen het ongewenste opdringen van een bewind door het leger dat enkel uit is op plunderingen en zelfverrijking. Dit verwerpen is een dringende kwestie die consistent moet opgenomen worden door de massa’s die hiermee de agenda achter deze militaire staatsgreep duidelijk kunnen maken. De Zimbabwaanse massa’s, waaronder de werkenden, jongeren en de diaspora, moeten stappen zetten naar een massale arbeiderspartij. Zo’n partij moet leren van de mislukte poging eind jaren 1990 om tot een nieuwe partij te komen. Het is belangrijk dat een nieuwe arbeiderspartij ernaar streeft om de basis te leggen voor een regering van werkenden en armen op een socialistisch programma.
Wij zeggen:
- Weg met Mugabe! Weg met de generals! Nee naan dictatuur – of deze nu burgerlijk of militair is. Volledige democratische rechten. Voor een rechtszaak tegen Mugabe en zijn medestanders geleid door vertegenwoordigers van werkenden en armen.
- De werkende klasse en de armen moeten de toekomst van de Zimbabwaanse samenleving in eigen handen nemen. Geen enkele coalitie met leidinggevende elementen van het oude regime of kapitalistische krachten. Er is nood aan een regering van werkenden en kleine boeren. Om dit voor te bereiden, is er nood aan massale democratische actiecomités van werkenden, jongeren, werklozen, kleine handelaars en kleine boeren in elke regio van het land om een overgangsinstantie te verkiezen waarmee de basis wordt gelegd voor de verkiezing van een toekomstige regering van werkenden en kleine boeren.
- Zo’n regering moet een programma hebben dat een einde maakte aan lage lonen, armoede en werkloosheid. Beslissingen over het verhandelen van goederen, het beheren van diensten en andere belangrijke beslissingen over het beheer van de samenleving moeten in handen komen van massale democratische comités van Zimbabwaanse werkenden, kleine boeren en armen. Deze comités moeten de bezittingen van Mugabe, de generaals, Zanu-PF en andere verantwoordelijken van het regime in beslag nemen en er de democratische controle over in handen nemen.
- Verdedig de bevolking! De actiecomités moeten democratisch gecontroleerde zelfverdedigingscomités opzetten die activisten en protestacties beschermen tegen intimidatie en geweld door het regime. Voor de opbouw van actiecomités onder gewone agenten, soldaten en personeel van de luchtmacht. Verkiezing van vertegenwoordigers van onderuit en weigering van opvolging van bevelen van officiers die met het regime verbonden zijn. Voor banden tussen deze comités en de actiecomités van de bevolking om tot eengemaakte strijd te komen.
- Geen vertrouwen in de door imperialisten gedomineerde Verenigde Naties, Afrikaanse Unie of Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika. Voor het opbouwen van banden met de werkende klasse doorheen zuidelijk Afrika. Buiten Zimbabwe moeten ook actiecomités opgezet worden in alle Zimbabwaanse gemeenschappen in de diaspora die ook nauwe banden moeten aangaan met lokale organisaties van de werkende klasse, jongeren en de gemeenschap. Eengemaakte strijd tegen xenofobie. Verdedig de rechten van migranten. Organiseer migranten in de vakbonden.
- Werkenden en jongeren moeten het voortouw nemen in de opbouw van een massale revolutionaire partij die opkomt voor een socialistisch Zimbabwe.
