“Oktober” (1926) van de bekende Russische filmmaker Sergei Eisenstein blijft een fascinerende film. Het is een socialistische geschiedenis waarin de verandering van samenleving niet wordt voorgesteld als gewoon het werk van de leiding van een handvol individuen, maar als het resultaat van massale collectieve actie. Je ziet een experimenteel werk van de avant garde propaganda door een filmmaker die terwijl je ernaar kijkt de taal van de cinema uitvindt. Het is een inspirerend eerbetoon aan de Russische Revolutie, zelfs indien de film reeds beschadigd werd door het verraad van de revolutie.
Recensie door Diana O’Dwyer (uit magazine ‘Socialist Alternative’ van de Ierse Socialist Party)
Eisenstein werd door de Sovjet-regering gevraagd om een film te maken voor de tiende verjaardag van de Russische Revolutie in 1927. Hij was toen al bekend van zijn films ‘Staking’ en ‘Pantserkruiser Potjomkin.” Alle drie de films zijn klassiekers van de stille cinema en waren een uitdrukking van de uitbarsting van creativiteit in de revolutionaire periode van Rusland.
Het constructivisme en suprematisme veranderden de architectuur, design, fotografie, mode, schilderkunst en theater. Een generatie radicale artiesten gaven een creatieve uitdrukking aan de revolutionaire veranderingen die rond hen plaatsvonden. De artiesten leefden op in de vrijheid van expressie die volgde op de revolutie. Zoals de sociale en seksuele hervormingen uit die periode (zoals toegang tot abortus en een vroege erkenning van de rechten van transgenders) vandaag nog modern overkomen, blijft ook de kunst uit die periode erg ‘modern.’
Het constructisme wilde democratisch socialistische kunst voor een klassenloze samenleving vormen. Het benadrukte de functionaliteit, gemeenschapszin en reproduceerbaarheid boven versiering, individualisme en exclusiviteit. De constructivistische architectuur leverde tegelijk erg originele maar ook functionele en mooie werken van de moderne architectuur. Het bouwde verder op de politieke zoektocht naar egalitaire communistische levensruimten.
‘Oktober’ is een stille film die in zwart-wit is opgenomen met een relatief slechte beeldkwaliteit. Hierdoor mist de film de moderniteit van de constructivistische architectuur. Maar het slaagt erin om een parallel socialistisch cinemaproject te ontwikkelen door visueel de rol van de arbeidersklasse in de omvorming van de samenleving te tonen.
De film werd minder dan tien jaar na de revolutie gemaakt. Eisenstein liet een aantal gebeurtenissen naspelen in dezelfde straten van Leningrad en dit met grote groepen werkenden die zelf betrokken waren bij het omverwerpen van het tsarisme en de burgerlijke Voorlopige Regering. De nadruk van de film ligt steeds op de massa’s. Er zijn verschillende beelden van massa’s die voorwaarts de geschiedenis ingaan. De film is grotendeels ontdaan van individuele karakters. Als er individuen optreden, gaat het om vertegenwoordigers van bredere sociale en historische krachten. Zelfs Lenin wordt niet echt als ‘personage’ ontwikkeld, hij verschijnt op sleutelmomenten in de film als uitdrukking van de revolutionaire wil van de massa’s.
Een vandaag erg ongewoon element is het gebruik van politieke symbolen in de film. Dit was deels noodzakelijk door het gebrek aan dialogen, waardoor het enige ‘script’ bestond uit korte verklarende zinnen die op borden tussen scènes verschenen. Het maakte ook dat er alternatieve manieren om betekenis te geven nodig waren.
Eisenstein deed dit door actieve scènes af te wisselen met symbolische montages. Hij laat beelden van betogers die beschoten werden voor de kantoren van een rechtse krant afwisselen met beelden van weldoorvoede bourgeois met hoge hoeden die aan het lachen zijn. Hij laat beelden van Kerenski aan het hoofd van de Voorlopige Regering en de poging tot staatsgreep van Kornilov volgen door komische montages met onder meer Napoleon en religieuze iconen. De symbolische beelden geven de film een subversief ironische humor. Dat blijkt ook als de revolutionaire massa’s de slaapkamer van de tsarina bestormen en ontdekken dat er in de keizerlijke troon een plaspot ingebouwd is.
Een aantal van de meer symbolische aspecten lagen moeilijk voor de uitzaaiende stalinistische bureaucratie die zich nog voor de dood van Lenin begon op te werpen. Eisenstein werd veroordeeld voor ‘overmatig formalisme’, met het excuus dat van de gewone Russen niet kon verwacht worden dat ze abstracte beelden zouden begrijpen en dat alles moest uitgelegd worden. Onder het stalinisme was er geen ruimte voor ironie of ambiguïteit. Het regime probeerde een banale orthodoxie op te leggen in alle onderdelen van het sociale en culturele leven.
De apparatsjiks van de partij decreteerden dat kunst zich moest aanpassen aan de strikte regels van het socialistisch realisme om als propaganda gebruikt te kunnen worden door wat een steeds ondemocratischer en reactionairder regime werd. Zoals abortus en homoseksualiteit op straffe van vervolging terug in de kast verdwenen en zoals het patriottisme en het patriarchale gezin terug in eer hersteld werden, zo werd ook een einde gemaakte aan de creativiteit van de revolutionaire periode om plaats te maken voor conformiteit.
We zullen nooit weten wat de juiste impact van het stalinisme was op de uiteindelijke versie van ‘Oktober’ die we zien. Het oorspronkelijke plan van Eisenstein was om een nog grootsere epische film te brengen die niet alleen op de revolutie inging, maar ook op de burgeroorlog. Daarin zou een centrale rol voor Trotski nog onvermijdelijker geweest zijn. We weten ook dat er op de dag van de oorspronkelijk geplande première van de film – 7 november 1927, de tiende verjaardag van de revolutie – op het laatste moment nog een dictaat van bovenaf kwam om alle beelden van Trotski eruit te halen. Naar verluidt kwam Stalin zich persoonlijk moeien bij het knippen in de film. Trotski werd vijf dagen later uit de Communistische Partij gezet.
De officiële versie van de film die maanden later uitkwam, was minstens 40 minuten korter en uitgebreid aangepast. Het beeldmateriaal dat verdween, is spijtig genoeg voor altijd weg. De versie die nu via dvd of op internet te zien is, bevat een kaartje waarop staat dat Trotski tegen Lenin in ervoor pleitte om de revolutie uit te stellen. Daar zien we de stalinistische vervalsing aan het werk.
Ondanks alles blijft ‘Oktober’ een schitterend werk van revolutionaire kunst. Negentig jaar na het uitkomen van de film geven de stalinistische littekens er een extra, tragische, historische betekenis aan.
