Voor het eerst sinds het einde van de apartheid valt ANC onder de 60%
De vernedering van het ANC kwam helemaal tot uiting in de toespraak van president Zuma bij de officiële aankondiging van de resultaten. Vier jonge vrouwen, moedige anti-verkrachtingsactivisten, stonden voor het podium tegenover Zuma en de volledige partijleiding van het ANC. Ze hielden protestborden omhoog waarin ze het land en de wereld herinnerden aan de beschuldigingen van verkrachting tegen Zuma die tien jaar geleden verworpen werden.
Artikel door Weizmann Hamilton, Workers and Socialist Party
De veiligheidsagenten waren verlamd en konden pas tussenkomen toen een nietsvermoedende Zuma zijn toespraak beëindigde en van het podium stapte. Hij was even onwetend over wat er recht onder zijn neus gebeurde als over de politieke ramp die zijn bewind aan het land en zijn partij heeft toegebracht. Met hun goed getimede actie werden deze activisten het centrale aandachtspunt van de live uitzending, ze overschaduwden de toespraak van Zuma maar ook de poging van de Economic Freedom Fighters (EFF) om de aandacht te krijgen met een collectief vertrek uit de ceremonie.
Resultaten
Voor het eerst sinds het einde van de apartheid in 1994 haalde het ANC minder dan 60%. De partij haalde 54% van de uitgebrachte stemmen of 8% minder dan in de verkiezingen van 2014. In vergelijking met de parlementsverkiezingen van 2014 verloor het ANC 3,3 miljoen stemmen. In vijf van de acht grote steden verloor het ANC de meerderheid, waaronder in alle drie de grote steden in Gauteng. In de zuidelijke provincie van Westkaap verloor het de controle over Beaufort West aan de Democratische Alliantie en over Modimolle en Thabazimbi in de noordelijke provincie Limpopo. Nationaal zijn er 27 gemeenteraden waar geen enkele partij een meerderheid heeft, een nooit geziene situatie in het land.
Het ANC blijft de grootste partij, de oppositiepartij Democratische Alliantie haalde 27%. Maar dit resultaat was niet zozeer een overwinning, het was een nederlaag die de arrogante machtspositie van het ANC doorprikte. Zuma zelf had het over een ANC-bewind “tot Jezus komt.” Nu is het aura van electorale onoverwinnelijkheid doorbroken.
Voor de verkiezingen werd vooral uitgekeken naar het stedelijk gebied van de Nelson Mandela Bay (NMB) in de Oostkaap. Er werd gehoopt dat het ANC daar zou standhouden, maar dit was geen zekerheid. Uiteindelijk draaide het uit op een nederlaag in het grootste stedelijk gebied van de Oostkaap dat gezien wordt als de spirituele roots van het ANC, de thuisprovincie van zowel Mandela, Oliver Tambo als de Mbeki’s. Dit was erg symbolisch en zelfs historisch op zijn manier.
Het belang van de vernedering in NMB wordt overtroffen door de nederlaag aan de Democratische Alliantie in de hoofdstad Tshwane en het falen om ondanks een nipte voorsprong op DA een meerderheid te halen in de twee andere stedelijke gebieden van Gauteng: het economische hart van Johannesburg en het industriële East Rand in Ekurhuleni.
De lokale regeringen moeten binnen de 90 dagen gevormd worden, zoniet komen er nieuwe verkiezingen. De minister van lokale besturen heeft al gewaarschuwd dat hij de wetten zal gebruiken die hem toelaten om gemeenten die geen bestuur vormen onder direct bewind van de nationale regering te plaatsen. Ook dat zou nooit gezien zijn.
Zware klap voor ANC
Het effect van deze nederlagen en het beeld van het ANC dat een zware klap kreeg en dus kwetsbaar is, kan ertoe leiden dat de partij in de parlementsverkiezingen van 2019 zijn meerderheid verliest. Dat vooruitzicht beperkt zich niet langer tot de fantasie en de retoriek van de Economic Freedom Fighters (EFF).
Een aspect van de neergang van het ANC werd door professor Susan Booysen (Business Day, 4 augustus) als volgt omschreven: “Twee tectonische platen van politieke veranderingen bewegen snel langs elkaar en dit leidt tot electorale opstoten. De ene plaat is de sterke band tussen het ANC, strijd en het bewustzijn rond de bevrijding. De andere plaats is de uitholling van het vertrouwen in het ANC en de erkenning dat het ANC wel roots in de bevrijding heeft maar nu rekenschap moet brengen voor het beleid na de bevrijding.” Wat de platen doet bewegen, is de onverzoenbare botsing tussen klassenbelangen tussen het pro-kapitalistische ANC en de zwarte arbeidersklasse die steeds meer vervreemd raakt van het ANC terwijl de partij ervan uitgaat dat het op historische basis recht heeft op die stemmen.
Alsof het was om zout in de wonde te strooien, werd het ANC waar het tweede partij werd verslagen door de Democratische Alliantie. Dat is een rechtse pro-kapitalistische partij met een historische afkomst die ver teruggaat in het koloniale verleden en de apartheid. De eerste incarnatie na de apartheid (als ‘Democratische Partij’) was amper goed voor 1,7% van de stemmen in de historische verkiezingen van 1994. Zuma probeerde op wanhopige wijze het verleden van DA uit te spelen met veroordelingen van elke zwarte die voor zo’n partij zou stemmen. Hij herhaalde de stelling van Mandela dat DA een partij van de blanke geprivilegieerden is waarbij de zwarte leden slechts marionetten van de blanke leiding zijn. Deze retoriek ging echter verloren in de algemene politieke sfeer.
Het kon er alleszins niet voor zorgen dat de neergang van het ANC werd gestopt, een uitdrukking van het feit dat de partij steeds minder kan teren op de rol in de bevrijdingsstrijd. De vergelijking die Zuma trok tussen de helden van het ANC en de voorstanders van apartheid die de voorlopers van de DA vormden, werd door een kiezer als volgt beantwoord: “We willen een regering die de samenleving vooruit brengt, we hebben geen lessen over het verleden nodig.” Ondanks alle retoriek is het niet uitgesloten dat het ANC zal proberen om coalities met de DA te vormen in een wanhopige poging om de macht te behouden.
ANC glijdt weg
Sommigen ter linkerzijde zijn wanhopig naar aanleiding van dit resultaat. Ze veroordelen de zwarte kiezers voor het steunen van “hun eigen onderdrukkers.” Sommigen kwamen zelfs met het absurde perspectief dat de DA in staat zou zijn om het land terug te brengen tot apartheid. Dit resultaat is niet zozeer een resultaat van een groeiende steun voor DA, maar wel van een verwerping van het beleid van het ANC. Miljoenen mensen toonden deze verwerping door niet te gaan stemmen. Wij wezen eerder al op de drastische afname van het aantal kiezers sinds 2004. In 2014 haalde het ANC 62% in de parlementsverkiezingen, maar slechts 35% van de kiesgerechtigden ging effectief stemmen. Bijna twee derden daarvan kwam uit het platteland. Nu waren er 26 miljoen geregistreerde kiezers waarvan er 15 miljoen gingen stemmen. Het ANC haalde 11,4 miljoen stemmen in 2014 en nu nog 8,1 miljoen. Van de kiesgerechtigden heeft dus 31% voor het ANC gestemd.
Het belang van deze verkiezingen wordt versterkt door het feit dat het ANC zowel in de steden als op het platteland werd afgestraft. In Gauteng verloor het ANC 14% in vergelijking met de lokale verkiezingen van 2011. In de minder stedelijke provincies was er een gelijkaardige daling, met een achteruitgang van 13% in Limpopo, 16% in het Noordwesten, 9% in de Vrijstaat en 8% in Mpumalanga. Enkel in KwaZulu-Natal was er vooruitgang van amper 1%. Het ANC behield de meerderheid in de plattelandsprovincies, DA is immers vooral een stedelijk fenomeen van de middenklasse die amper ingang vindt in de zwarte townships.
Democratische Alliantie
De DA haalde het grootste aandeel van de stemmen in Tshwane en Nelson Mandela Bay. Met uitzondering van Kaapstad, waar DA al sinds 2006 aan de macht is en DA nu 67% haalde tegenover amper 27% voor het ANC, kon DA nergens een overtuigende overwinning op het ANC halen. Lokale verkiezingen zijn natuurlijk niet meteen vergelijkbaar met nationale verkiezingen, maar ze vormen toch een indicator. In de parlementsverkiezingen van 2014 bleek de kwetsbaarheid van het ANC reeds in NMB, Tshwane, Johannesburg en Ekurhuleni.
Met 4.028.637 stemmen blijft de DA overigens onder het hoogtepunt in 2014 toen het 4.091.584 stemmen haalde. DA was overtuigd dat het een momentum achter zich had en dat het rampzalige beleid van Zuma automatisch tot stemmenwinst zou leiden. DA stelde zichzelf tot doel om 30% te halen, maar het bleef steken op 27%.
Een voormalige medewerker van DA en columnist van Business Day, Gareth van Onselen, stelde dat DA in 2014 “volgens eigen berekeningen 760.000 zwarte stemmen haalde (minder dan 20%). Die hebben niet allemaal gestemd in 2016, de partij haalde enkele nieuwe zwarte stemmen maar in het algemeen haalde de partij ongeveer evenveel kiezers (4 miljoen), waarbij het erg onwaarschijnlijk is dat het aandeel van zwarte kiezers groter geworden is. In sommige regio’s is DA gegroeid maar de hoge opkomst (DA-kiezers gaan sneller stemmen) kan dat verklaren, niet zozeer een groei onder nieuwe zwarte kiezers. Het verschil in opkomst tussen de grote steden en de townships (tot 18% verschil) maakt dat DA op het ANC kon inlopen.” (Business Day 8 augustus)
DA had de illusie dat het de macht kon grijpen in enkele grote stedelijke gebieden. Maar er zal daar nog heel wat onderhandelingswerk zijn met kleinere partijen om tot coalities te komen, onder meer in Nelson Mandela Bay en Tshwane. Het ANC zal hetzelfde moeten doen in Ekurhuleni en Johannesburg. In Tshwane kan geen enkele van de kleine partijen voldoende zetels aanbrengen om DA aan een meerderheid te helpen, daar zou de steun van EFF nodig zijn. Dat kan enkel indien de EFF politieke zelfmoord plegen. In het korte bestaan van de Economic Freedom Fighters (EFF) heeft deze formatie steun opgebouwd met een boodschap van radicaal zwart nationalisme en links populisme waarbij DA afgedaan wordt als een racistische partij van het blanke monopoliekapitaal.
EFF
De EFF haalde 8,2% en werd daarmee de derde partij, een positie die het ook al haalde in 2014 toen de EFF een sterke doorbraak maakte. Het is de tweede partij in Limpopo. Kopman Julius Malema moest op een voor hem ongewoon bescheiden wijze de ‘nederlaag’ erkennen. De EFF-leiding had als doel om het stemmenaantal te verdriedubbelen en de meerderheid te halen in een reeks gemeenteraden. Uiteindelijk haalde de EFF geen enkele meerderheid. De EFF kon kapitaliseren op de ontgoocheling in het ANC, maar dit was onvoldoende om opnieuw sterk vooruit te gaan.
In de aanloop naar de verkiezingen had de EFF opgeschept dat het de meerderheden in de gemeenteraden zou gebruiken om te onderhandelen met het ANC, waarbij wederzijdse steun zou gegeven worden in gemeenteraden waar ze net niet aan een absolute meerderheid kwamen. De EFF ging uit van een veel grotere steun in de steden dan het uiteindelijke resultaat. Workers and Socialist Party (WASP) waarschuwde van bij het begin voor de politieke gevolgen van een dergelijk beleid van akkoorden sluiten. We riepen de basis van de EFF op om er zich tegen te verzetten.
De EFF neemt na de verkiezingen een ander standpunt in. De partij heeft aanzoeken van de DA in Tshwane verworpen maar heeft zich ook uitgesproken tegen coalities met het ANC. EFF zal geen coalities vormen met partijen “die geen beleid hebben om de Afrikaanse kinderen te helpen.” Dit sluit een akkoord met DA uit maar ook de mogelijkheid om het ANC langs de achterdeur terug aan de macht te brengen.
Maar de EFF is voorzichtig om de deur voor akkoorden toch open te houden. De partij is volgens Malema bereid om “coalities van de oppositie” te overwegen. Er is nochtans niets radicaal laat staan socialistisch aan de politiek van de kleinere partijen in het parlement. Akkoorden van enig politiek belang zijn enkel mogelijk met het ANC of DA. De sterke afkeuring van beide partijen – de sleutel voor de steun van de EFF onder de lagen die aangetrokken werden – maakt echter dat gelijk welk akkoord met een van die partijen fataal kan zijn voor de EFF en de electorale ambities voor de parlementsverkiezingen van 2019 kan doorkruisen.
Ondanks de nadruk op “principiële posities” staat de EFF steeds meer onder druk van zowel de anti-Zuma fractie van het ANC als van de burgerij zelf. De strategen van de burgerij worden aangemoedigd door de toenemende ‘politieke maturiteit’ van Malema die wel de eis voor de onteigening van grond zonder compensatie herhaalt, maar ondertussen naar het centrum opschuift. In dit proces zal de EFF zich moeten ontdoen van de radicale socialistische retoriek. Op belangrijke kwesties zoals nationalisaties heeft de EFF al signalen gegeven dat het bereid is om af te zwakken. De EFF stelt zich steeds meer voor als een partij van “democraten” en verdedigers van de burgerlijke grondwet van het land.
De verleiding om akkoorden te sluiten, zal toenemen naarmate de crisis in het ANC erger wordt. En dat is onvermijdelijk na de rampzalige resultaten in deze lokale verkiezingen.
Interne strijd
De geruchten voor de verkiezingen komen nu al aan de oppervlakte. Zuma liet er geen gras over groeien en lanceerde meteen een aanval op enkele afvalligen in een toespraak in Kwa-Zulu Natal. Daar haalde hij uit naar voormalig president Kgalema Motlanthe en vooramalig minister Frank Chikane – twee kritische stemmen tegenover Zuma. De president vroeg hen hoe hij als ANC-lid onbetrouwbaar kon zijn.
Zuma reageerde op de luider wordende roep om ontslag te nemen. De dominante pro-Zuma fractie in het ANC, geleid door de premiers van de Noordwestelijke provincie, Mpumalanga en Kwa-Zulu Natal, zal het argument gebruiken dat het ANC in hun provincies wel een meerderheid behield terwijl dit in de Oostkaap en Gauteng niet het geval was. Ze halen ook kracht uit het feit dat de betogingen #ZumaMustFall – betogingen nadat bleek dat Zuma publieke middelen had aangewend voor zijn thuisstad Nkandla – geen massale deelname kenden.
Nog voor de verkiezingen waren er geruchten dat de provinciale leiding van het ANC in Gauteng zou ontbonden worden na een nederlaag. De leiding in Gauteng is erg kritisch over Zuma en eiste na de uitspraak van het Grondwettelijk Hof over de publieke middelen voor Nkandla dat de president uit de verkiezingscampagne zou wegblijven. Zuma hield daar geen rekening mee en slaagde erin om de structuren van het ANC in Gauteng zijn hypocriete verontschuldiging voor Nkandla te laten aanvaarden.
Maar ook in de provincies waar de pro-Zuma fractie sterk staat, is er verdeeldheid. In Mpumalanga waren er fysieke confrontaties tussen de SACP (Communistische Partij) en het ANC. In Kwa-Zulu Natal is er een scherpe verdeeldheid met een rechtszaak tussen verschillende delen van de partij. In het Noordwesten verloor het ANC stemmen aan ontgoochelde ANC-leden die als onafhankelijke kandidaten opkwamen.
De verkiezingscampagne van het ANC in 2016 leek recht uit de handleiding ‘hoe kiezers vervreemden en verkiezingen verliezen’ te komen. Zuma deed het corruptieschandaal rond Nkandla gewoon af als een detail. Partijsecretaris Gwede Mantashe beledigde de kiezers van Soweto omdat ze zich als Amerikanen zouden gedragen die het belang van stemrecht niet kennen. De strijd voor posities van gemeenteraadslid en burgemeester was niets anders dan een strijd voor toegang tot middelen en postjes. Er waren moordpartijen die zorgden voor een nieuw dieptepunt van barbarij. Rellen in de hoofdstad kostten vijf mensen het leven nadat het hoofdkwartier van het ANC een eigen kandidaat had opgelegd om de ruzies te stoppen.
De voorzichtigheid van de anti-Zuma fractie zorgde ervoor dat het gezicht van de ANC-campagne de corrupte en door schandalen geteisterde president was. De man die zijn medestanders bij de televisiemaatschappij een verbod op beelden van protest tegen de regering liet uitvaardigen. Dit verbod werd door de rechters ingetrokken. Onder het bewind van Zuma kende het ANC vier opeenvolgende verkiezingsnederlagen en mogelijk komt er in 2019 zelfs het verlies van de meerderheid in de parlementsverkiezingen.
Zuma weet dat hij vervolgd kan worden wegens corruptie en mogelijk de cel in zal moeten. Hij heeft dan ook niet de minste intentie om van koers te wijzen. Hij zal publieke middelen blijven misbruiken en probeert elke rechtszaak uit te stellen tot na zijn termijn als ANC-voorzitter (tot in 2017) en als president (2019). Er zullen ongetwijfeld nieuwe interne conflicten zijn en de strijd voor de opvolging van Zuma zal escaleren.
Het blijft onzeker of de anti-Zuma fractie in staat zal zijn om te groeien in het vooruitzicht van een nederlaag in 2019 en bijhorend verlies van controle over middelen en mogelijkheden om het land te plunderen. Zuma behoudt zijn greep over de politie, de veiligheidsdiensten en de overheidsbedrijven. De anti-Zuma fractie is net zoals de Zuma-fractie verbonden met het neoliberale beleid waar het ANC voor staat. Zonder alternatief en niet in staat om zelfvertrouwen uit te stralen, zowel binnen als buiten het ANC, kan de anti-Zuma fractie de partij wellicht niet redden van een implosie.
Wat ook het resultaat zal zijn van de interne fractiestrijd bij het ANC, de partij is collectief verantwoordelijk voor het bloedbad van Marikana, de snel toenemende kloof tussen rijk en arm, de massale werkloosheid en de groeiende armoede. De voorwaarden waaronder de massa’s leven gaan erop achteruit nu de economie amper nog groeit, voor dit jaar wordt een groei van 0,1% voorzien. Mogelijk zal de kredietwaardigheid van het land herzien worden. De wereldeconomie raakt bovendien niet uit het slop van de Grote Recessie van 2008 met de mogelijkheid van een nieuwe en ergere neergang. Zuma zal niet alleen een verdeeld ANC achterlaten, maar ook een rampzalige economische situatie in het land.
