De afgelopen periode was er een hernieuwde opkomst van allerhande samenzweringstheorieën. Tijdens de wereldwijde Occupy-beweging hoorde je wel meer dat een geheime kliek van bankiers de wereld beheerst, dat geld de bron van alle problemen is of nog dat 11 september 2001 een ‘inside job’ was. Wat denken socialisten daar allemaal van?
Algemeen gaan samenzweringstheorieën ervan uit dat belangrijke politieke, sociale of economische gebeurtenissen het resultaat zijn van afspraken tussen geheime groepen waarvan het bestaan onbekend is voor het brede publiek. Dergelijke veronderstelling kan soms realistisch overkomen omdat de banken en de grote bedrijven effectief een bijzonder grote invloed op ons leven uitoefenen. Zo’n samenzweringstheorieën kunnen radicaal overkomen omdat ze het functioneren van de samenleving in het belang van een kleine minderheid in vraag stellen.
Wie heeft belang bij samenzweringstheorieën?
De wereldwijde crisis van het kapitalisme, de ergste crisis sinds de jaren 1930, heeft de problemen waarmee de werkende bevolking kampt nog verder vergroot. De werkloosheid neemt angstaanjagend snel toe, de levensstandaard neemt af. Heel wat jongeren rekenen al niet meer op een vaste job met een degelijk inkomen. Velen vragen zich op diverse manieren af waarom er voor hen geen betere toekomst is onder dit systeem. Er wordt aangevoeld dat er krachten zijn die de wereld domineren. Dat is een uitdrukking van een groeiend gevoel van vervreemding, een gevoel dat mensen naar verklaringen en oplossingen doet zoeken.
In het verleden was er een sterke arbeidersbeweging die heel wat kritieken op het kapitalisme kon plaatsen. Het marxisme is een onderdeel van de arbeidersbeweging en brengt een sterk ontwikkelde kritiek op basis van het klassenkarakter van het kapitalisme. Het marxisme legt uit dat de samenleving uit klassen met verschillende belangen bestaat met als belangrijkste factoren de arbeiders die hun arbeidskracht moeten verkopen om te overleven en de kapitalisten die de arbeiders minder betalen dan de waarde die ze produceerden.
Met een materialistische verklaring van de sociale verhoudingen is het marxisme, of het wetenschappelijke socialisme, een theorie die zowel de economische fundamenten analyseert als de politieke en sociale processen die plaatsvinden. Marxisten baseren zich op de historische en reële ervaringen van de arbeidersklasse vandaag en in het verleden. Het is op die basis dat marxisten het functioneren van het kapitalisme en het ontwikkelen van de crisis kunnen verklaren.
De afgelopen dertig jaar stond de arbeidersbeweging sterk onder druk. Het neoliberalisme werd de dominante economische ideologie en de massale arbeiderspartijen die ooit bestonden aanvaardden deze ideologie of verdwenen grotendeels van het toneel. Dit proces werd versneld door de ineenstorting van de Sovjetunie, dat een tijdlang een reëel zij het gedegeneerd alternatief op het kapitalisme vormde.
Er werd ons gezegd dat het kapitalisme de enige manier was om de samenleving te organiseren. Margaret Thatcher’s bekende uitspraak ‘There is no alternative’ vatte het tijdperk samen. Dit heeft het klassenbewustzijn sterk onder druk gezet en daarmee ook de verspreiding van alle alternatieve ideologische standpunten.
Het gebrek aan een gepopulariseerd alternatief leidt er ook toe dat mensen die beginnen te radicaliseren vaak op zoek gaan naar eigen verklaringen en oplossingen. Ze beginnen daarbij van nul af aan. Ze vinden verklaringen in de vele ‘nieuwe’ ideeën, principes of theorieën die naar voor worden gebracht door tal van wereldverbeteraars, waaronder ook aanhangers van samenzweringstheorieën.
Echte samenzweringen versus samenzweringstheorieën
Socialisten stellen niet dat er geen samenzweringen zijn of dat de heersende klasse de bevolking niet voorliegt. Er zijn voldoende bewijzen die aangeven dat ze liegen. Kijk maar naar het schandaal rond de rioolkranten van Murdoch in Groot-Brittannië, de leugens over de Irakese massavernietitingswapens of het Watergate schandaal. Ongetwijfeld zijn er onder leden of delen van de heersende klasse ‘samenzweringen’ en proberen ze te manipuleren om hun eigen belangen te verdedigen.
Maar we moeten niet zozeer zien hoe individuen en specifieke groepen hun belangen proberen te versterken door middel van manipulatie, we moeten ook verder kijken dan deze individuen en oog hebben voor de materiële redenen waarom deze individuen en/of groepen zo handelen. Eenvoudig gesteld komen deze redenen erop neer dat de kapitalisten alles doen om hun winsten te maximaliseren en kapitaal te accumuleren. Ze doen er alles aan om de nodige sociale, politieke en economische voorwaarden te creëeren om dat te doen.
Als een groep kapitalisten wordt vervangen door een andere, zal die andere groep uiteindelijk tot het zelfde resultaat willen komen en daartoe gelijkaardig gedrag vertonen. Dat geldt voor alle superrijken, voor de Rotschilds, voor Henry Ford, voor de topbankiers,… In die zin is het probleem van systemische en niet van individuele aard. Het marxisme is dan ook het beste kader om bestaande samenzweringen te analyseren. Marxisten kijken immers ook naar de objectieve doelstellingen en tegenstellingen van het kapitalistische systeem, ze zien die tegenstellingen niet louter als een drijvende kracht achter het systeem.
De realiteit verbergen
Het grootste probleem met heel wat samenzweringstheorieën is het gebrek aan materiële bewijzen en de neiging om van speculaties uit te gaan. Er wordt gewezen op tegenstrijdigheden en gebreken in de officiële versie van de gebeurtenissen zoals die door de media en de overheden wordt gebracht. Maar hierop gaan samenzweringstheorieën over tot het opstellen van eigen interpretaties waarbij ze zich vaak baseren op ‘verborgen gehouden’ informatie. Dit is geen stevige basis voor een echte kritiek op de complexe processen in de wereldpolitiek en de wereldeconomie.
De acties en motivaties van de eigenaars van de grote bedrijven en de wereldleiders worden veel duidelijker als we dit bekijken vanuit een klassenstandpunt. De realiteit van de tegengestelde belangen tussen de arbeidersklasse en de kapitalisten blijkt bijzonder scherp in een periode van economische crisis en besparingsbeleid.
We zagen hoe banken en grote bedrijven werden gered met gemeenschapsmiddelen terwijl nog steeds enorme winsten worden geboekt. Er is een enorme overheidsschuld ontstaan en dat leidt tot harde besparingen in de sociale zekerheid en andere maatregelen die de levensstandaard van de meerderheid van de bevolking onder druk zetten. Dat is geen geheim, maar het kan niet ernstig begrepen worden zonder een klassenanalyse van hoe het systeem werkt. Geen enkele onthulling van gelijk welk opvallend feit zal de fundamentele werking van het wereldkapitalisme veranderen.
Samenzweringstheorieën omvatten vaak inherente tegenstellingen. Ze stellen doorgaans dat een heel erg klein aantal leden van een bepaalde groep het systeem controleert. Maar hoe zouden die paar individuen erin slagen om alle nodige beslissingen te treffen om de complexe moderne samenleving te controleren? Zelfs als ze dat zouden kunnen, zou een dergelijk systeem erg onstabiel zijn en gemakkelijk omvergeworpen worden. De meeste kapitalistische samenlevingen waren de afgelopen decennia, in de periode na de Tweede Wereldoorlog, echter relatief stabiel.
Socialisten gaan ermee akkoord dat er onder het kapitalisme een heersende klasse is die productiemiddelen bezit en die een controle heeft over de meerderheid van de werkende bevolking. Maar het klopt niet dat de heersende klasse slechts uit een paar enkelingen zou bestaan.
De definitie van klasse is in essentie gebaseerd op de verhouding van een individu tot de economie. De eigenaars van grote bedrijven zullen elkaar bijvoorbeeld wel beconcurreren in de strijd voor een groter marktaandeel, maar ze hebben ook gemeenschappelijke belangen zoals het verzwakken van arbeidswetgeving, het ondermijnen van de vakbonden, het verminderen van sociale uitgaven van de overheid om extra lastenverlagingen te krijgen,… Hun gezamenlijke belangen op basis van hun klassenpositie zorgen ervoor dat veel werkgevers op een zelfde manier redeneren en handelen, daarvoor moeten ze geen deel uitmaken van een geheime club.
Deze minderheid behoudt haar controle over de economische verhoudingen doorheen een complexe staatsmachine die een verderzetting van de privileges van de elite mogelijk maakt. Dat wordt evenmin bereikt door een almachtige geheime club, maar door wetten, rechtbanken en door de dominante ideologie aan te leren op school en aan de universiteiten. Als de privileges alsnog onder druk komen te staan, zijn er nog altijd de politie, het leger en de gevangenissen om verzet de kop in te drukken.
Toen verschillende banken en kredietfondsen in 2008 op de klippen liepen als gevolg van speculatief gedrag, werden ze door de regeringen gered met het geld van de belastingbetalers. In plaats van deze financiële instellingen onder publiek bezit en onder democratische controle van die belastingbetalers te plaatsen, genoten de speculanten het ‘recht’ om gewoon voort te doen zoals voorheen. Ze mochten winsten maken op basis van de gemeenschapsmiddelen die ze ter beschikking kregen. Dat beleid werd ondersteund door rechtbanken, parlementen en het werd algemeen aanvaard door de dominante economische ideologie. Maar als gewone mensen vervolgens beginnen te protesteren en de vraag stellen waarom hun geld aan private bedrijven werd gegeven, botsen ze op repressie, pepperspray en arrestaties.
Dat gebeurt vrij openlijk en op een redelijk gelijkaardige wijze in verschillende delen van de wereld. Het is niet het gevolg van een sterk uitgewerkte geheime samenwerking van een geheime groep, maar wel het resultaat van het feit dat de kapitalistische crisis in verschillende landen op een gelijkaardige wijze tot uiting kwam omdat deze economieën deel uitmaken van een onderling sterk verbonden wereldwijde economie die wordt geregeerd door dezelfde ‘vrijemarkt’-ideologie. Het is de logica van het kapitalisme, niet de willekeur van een geheime elite.
Een begrip hebben van hoe het kapitalisme werkt, is belangrijk om te zien wat de heersende klasse verenigt maar ook wat hen verdeelt. Enerzijds is de heersende klasse verenigd in haar zoektocht naar een grotere uitbuiting van de arbeidersklasse. Anderzijds is ze verdeeld in de onderlinge concurrentie voor een groter deel van de winst. Dat begrijpen is belangrijk om op wetenschappelijke wijze de oorzaken van oorlogen en inter-imperialistische conflicten te begrijpen.
Samenzweringstheorieën stellen vaak dat een geheime groep bewust de wereldwijde economische crisis heeft veroorzaakt. Dat idee komt ook deels aan bod in de ‘Zeitgeist’-films. Een dergelijk standpunt werpt natuurlijk de vraag op hoe een diepe recessie in het belang van het systeem zou zijn. De recessie heeft ertoe geleid dat triljoenen dollars en euro’s aan financiële waarden verloren zijn gegaan. De productie is afgenomen en in tal van landen is er sociale onrust. De economische crises zijn niet het resultaat van een samenzwering maar van de interne tegenstellingen van het kapitalisme.
In plaats van te zoeken naar een geheime groep met een niet nader uitgelegde motivatie om de economie naar de vaantjes te helpen, moeten we ons richten op de eigenaars van de grote bedrijven, banken en de politici die het systeem dat tot crisis leidt verdedigen.
Er zijn heel wat problemen met samenzweringstheorieën, maar wellicht bestaat het grootste probleem erin dat het vaak ingaat tegen arbeiderseenheid. Zo wordt er vaak ingespeeld op verdeeldheid langs nationale, etnische of andere sociale breuklijnen. Zo is er een stevige dosis antisemitisme aanwezig bij samenzweringstheorieën over de banken. Anderen stellen dat de leiders van de Russische revolutie een Joodse werelddominantie wilden opleggen.
Echte oplossingen
Los van het feit dat samenzweringstheorieën tot verwarring leiden en geen consistent begrip bieden van hoe de wereld functioneert, vormen deze theorieën ook geen strategie voor praktische acties om de problemen aan te pakken. Deze theorieën zijn er louter op gericht om mensen te informeren over geheime samenzweringen, maar bieden geen oproep tot actie. In die zin wordt zelfs demobiliserend gewerkt. De geschiedenis heeft nochtans aangetoond dat de beste manier om de kracht van de gewone bevolking te gebruiken eruit bestaat om deze gewone bevolking te verenigen in acties voor sociale verandering.
Andere ‘oplossingen’ die naar voor worden gebracht in onder meer de Zeitgeist-films zijn erop gericht om zich uit de wereld terug te trekken en een poging te ondernemen om een nieuwe samenleving op te bouwen. Dat is onmogelijk gezien de aanhoudende (en gemilitariseerde) zoektocht van het kapitalisme naar markten en grondstoffen. De verwerping van de mogelijkheid om de wereld waarin we leven te veranderen, wordt eveneens tegengesproken door de geschiedenis van de arbeidersbeweging. De werkende bevolking heeft zich niet alleen georganiseerd en hervormingen afgedwongen, met revoluties werden samenlevingen ook fundamenteel veranderd.
Het is geen toeval dat historisch gezien zowel hervormingen als revoluties vaak beïnvloed of geleid werden door een marxistische analyse van het kapitalisme. De afgelopen 160 jaar heeft het marxisme een strategie voor sociale verandering ontwikkeling uitgewerkt en getest. Het begrip van de klassenstrijd door Marx, de wijze waarop Rosa Luxemburg de algemene staking analyseerde, Trotski’s theorie van de permanente revolutie en Lenin’s bijdrage over de rol van de revolutionaire partij zijn enkele van de elementen van een wetenschappelijke theorie met concrete voorstellen over hoe we de belangen van de werkende bevolking kunnen versterken. Daar ontbreekt het samenzweringstheorieën compleet aan.
Sommige van deze theorieën kunnen als radicaal worden gezien omdat ze ingaan tegen de bankiers en andere uitbuiters en omdat ze ingaan tegen het status quo. Maar samenzweringstheorieën brengen geen verduidelijking van belangrijke processen en gebeurtenissen. Dat komt omdat ze geen oplossingen aanbieden. In zekere zin dienen ze het systeem zelfs omdat ze de echte verantwoordelijkheden niet ontmaskeren en de aandacht ervan afleiden.
In plaats van ingebeelde samenzweringen bloot te leggen, hebben we nood aan een wetenschappelijke aanpak die in staat is om het klassenkarakter van de processen die vorm geven aan de kapitalistische samenleving duidelijk te maken. Dergelijk begrip kan de basis leggen voor een begrip van hoe en waarom we tegen de heersende klasse strijden en zal ons bijstaan in het mobiliseren van bredere lagen om effectief tot fundamentele verandering te komen.
